Της Σοφίας Πολίτου-Βερβέρη*: Ο Φερνάντο Αντόνιο Νογκέρα ντε Σεάμπρα Πεσσόα γεννήθηκε στη Λισαβόνα στις 13 Ιουνίου του 1888. Σε μικρή ηλικία χάνει τον πατέρα του και λίγο καιρό μετά, μετακομίζει στο Durban της Νότιας Αφρικής, με τον διπλωμάτη πατριό και τη μητέρα του.
Το 1903, σπουδάζει στο πανεπιστήμιο του Cape Town (Κέϊπ Τάουν) την αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία. Ήταν ένα ντροπαλό αγόρι με αχαλίνωτη φαντασία και υψηλές σχολικές επιδόσεις. Βραβεύθηκε με Αριστείο από τη Βασίλισσα Βικτωρία.
Το 1905 επιστρέφει στην Πορτογαλία για να συνεχίσει τις φιλολογικές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο Γραμμάτων και Τεχνών. Μετά από δύο χρόνια παραιτήθηκε της προσπάθειας, χωρίς να δώσει εξετάσεις. Προτιμούσε να διαβάζει μόνος τους, συστηματικά, στην Εθνική Βιβλιοθήκη, φιλοσοφία, ιστορία, κοινωνιολογία και λογοτεχνία προκειμένου να ολοκληρώσει και να διευρύνει τις σπουδές του. Για να επιβιώσει, ανέλαβε την αλληλογραφία και την αντιπροσωπεία εμπορικών οίκων. Συγκατοικεί με τη θεία του και με την ετεροθαλή αδελφή του, άλλοτε νοικιάζει κάποιο δωμάτιο. Βρίσκει άπλετο χρόνο για να γράψει.
Έως το 1910 βελτιώνει τις γνώσεις του στην πορτογαλική γλώσσα και γράφει με μεγάλη ευχέρεια και στα αγγλικά και στα πορτογαλικά. Το πρώτο του δοκίμιο το δημοσίευσε το 1912, το πρώτο πεζογράφημα (απόσπασμα από το "Βιβλίο της ανησυχίας") το 1913 και τα πρώτα ποιήματα, ως ενήλικας, το 1914.
Μοναχική φύση με περιορισμένη κοινωνική και σχεδόν ανύπαρκτη ερωτική ζωή. Ο Πεσσόα ηγήθηκε ενός μοντέρνου καλλιτεχνικού κινήματος, τη δεκαετία του 1910, προωθώντας τα κυβιστικά και φουτουριστικά καλλιτεχνικά ρεύματα.
Το 1915 ξεκινά τη συνεργασία με το πρωτοποριακό έντυπο Orpheu στο οποίο θα δημοσιεύσει έργα του. Το περιοδικό, εισάγει τον μοντερνισμό στη χώρα. Τον ίδιο χρόνο εκδίδει την "ποιητική συλλογή του Αλβάρο Ντε Κάμπος" και η πορτογαλική λογοτεχνία γίνεται πλουσιότερη. Ο Πεσσόα αναγνωρίζεται στους λογοτεχνικούς κύκλους ως διανοούμενος και ποιητής, και συχνά εκδίδει έργα του σε περιοδικά. Ο ίδιος, πιστεύοντας στο ταλέντο του, αφιέρωσε το ζωή του στη συγγραφή.
Το 1920 επιστρέφει και η μητέρα του από τη Ν. Αφρική, χήρα για δεύτερη φορά. Ο Πεσσόα, η μητέρα του και τα τρία ετεροθαλή αδέρφια του, μένουν κάτω από την ίδια στέγη, στη Rua Coelho da Rocha 16. Σήμερα, εκεί λειτουργεί το μουσείο Πεσσόα στη Λισαβόνα. Την ίδια χρονιά, οι ετεροθαλείς αδερφοί του αποφασίζουν να μεταναστεύσουν στην Αγγλία.
Τις χρονιές 1924-25, μαζί με τον Ρούι Βαζ κι άλλους λόγιους της Λισαβόνας, εκδίδουν την επιθεώρηση "Athena", σύμβολο του πορτογαλικού μοντερνισμού. Ο Πεσσόα, έχοντας διαβάσει αρχαία ελληνική μυθολογία, εξηγεί στο εισαγωγικό σημείωμα του πρώτου τεύχους την ονομασία της επιθεώρησης, γράφοντας πως η αυτοκρατορία της "Αθηνάς" για εκείνον είναι η ένωση τέχνης και επιστήμης που η δράση τους είναι η αρμονία. Παράλληλα, συνεχίζει να συνεργάζεται με διάφορα καλλιτεχνικά έντυπα της εποχής. Την ίδια περίοδο, μεταφράζει Σαίξπηρ και Πόε.
Το 1925 πεθαίνει η μητέρα του και ο Πεσσόα συνεχίζει τη συγκατοίκηση με την ετεροθαλή αδερφή του και την οικογένειά της, όμως έζησε και μόνος για μεγάλες χρονικές περιόδους. Οι πηγές αναφέρουν ότι ο Πεσσόα ήταν στοργικός και ευδιάθετος στον ιδιωτικό του χώρο, μεταξύ των άμεσων συγγενών. Αλκοολικός, πεθαίνει από κολικό του νεφρού σε ηλικία 47 ετών, αφήνοντας πίσω του ορφανές τις ετερώνυμες προσωπικότητες που γέννησε, να μας παρηγορούν και να μας εμπνέουν.
72 προσωπικότητες (οι ετερώνυμοι, όπως τους έλεγε ο ίδιος) έχουν ξεπηδήσει, μέχρι σήμερα, από το μελετημένο του έργο. Άλλοι με αγγλική νοοτροπία και ομιλία, άλλοι με πορτογαλική φινέτσα και σκέψη. Αυτό το "παιχνίδι" να γράφει κάτω από δεκάδες ονόματα ξεκίνησε στην παιδική του ηλικία. Ο Αλβέρτο Καέιρο, ο Ρικάρντο Ρέις και ο Αλβάρο ντε Κάμπος ήταν οι βασικοί του "ετερώνυμοι" στους οποίους δημιούργησε πλήρη βιογραφικά και παρουσίασε όλες τις πτυχές της προσωπικότητάς τους. Και οι τρείς τους έγραφαν στην πορτογαλική γλώσσα. Οι "ημι-ετερώνυμοι" ήταν ο Μπερνάντο Σοάρες, ο Αλεξάντερ Σερτς και ο Τσαρλς Ρόμπερτ Ανόν. Οι δύο τελευταίοι εκφράστηκαν στην αγγλική γλώσσα. Ο Ζαν Σελ, Γάλλος ετερώνυμος, έγραψε σατιρικά κείμενα. Άλλες προσωπικότητες ήταν μεταφραστές, συγγραφείς μικρών ιστοριών, ένας άγγλος κριτικός λογοτεχνίας, ένας αστρολόγος, ένας φιλόσοφος, ένας μοναχός κι ένας δυσαρεστημένος ευγενής που αυτοκτόνησε. Υπήρχε και μία γυναικεία προσωπικότητα, η Μαρία Ζοζέ, η οποία αγαπούσε ανέλπιδα έναν μεταλλουργό, που περνούσε κάθε μέρα κάτω από το παράθυρό της, την ώρα που αυτή ατένιζε και ονειρευόταν. Κανείς δεν μπόρεσε να αντιληφθεί τον όγκο και την ποικιλία του λογοτεχνικού του σύμπαντος.
Μετά τον θάνατό του, τυπώθηκαν 8 τόμοι με έργα του. Ο Πεσσόα έγραφε σε σημειωματάρια, σε διάσπαρτα χαρτιά, πάνω σε διαφημιστικά φυλλάδια, σε χαρτική ύλη που έβρισκε από τις επιχειρήσεις που συνεργαζόταν, πάνω σε σουβέρ, ακόμα και στα περιθώρια των χαρτιών που είχε γράψει ήδη! Στην κατοικία του βρέθηκε ένα μπαούλο με πάνω από 25.000 χειρόγραφά του, που άφησε κληρονομιά στην παγκόσμια λογοτεχνία. Ποιήματα, πεζογραφία, θεατρικά έργα, φιλοσοφία, μεταφράσεις, πολιτικά κείμενα, γλωσσολογικές θεωρίες, είναι μερικά από τα θέματα που καταπιάστηκε στην πορτογαλική, αγγλική και στη γαλλική γλώσσα. Το σύνολο του έργου του δεν έχει ακόμα μελετηθεί, παρά ένα μέρος του. Χρόνια μετά την απώλειά του, αναγνωρίστηκε από τους Πορτογάλους που τον τίμησαν με τον τίτλο του εθνικού τους ποιητή.
Διαβάζω σίγουρα Τον "αναρχικό τραπεζίτη", "Το βιβλίο της ανησυχίας", "Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο", "Τα ποιήματα του Αλβάρο ντε Κάμπος", περιμένουμε "Τα ποιήματα του Ρικάρντο Ρέις". Ανακαλύπτω το βιβλίο "Φερνάντο Πεσσόα, Κ.Π.Καβάφης" με ποιήματα και πεζά τους.
Να δω το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου "Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη".
Να επισκεφτώ το Casa Fernando Pessoa - Λισαβόνα. To Cafe a Brasileira, στη Λισαβόνα, λογοτεχνικό καφέ της εποχής. Το αγαπημένο στέκι του Φερνάντο Πεσσόα, το μέρος που απολάμβανε τον καφέ και την "πράσινη νεράιδα", το δημοφιλές αψέντι * (*ποτό που παράγεται από την απόσταξη αρωματικών φυτών και βοτάνων με υψηλή περιεκτικότητα οινοπνεύματος).
Το 1903, σπουδάζει στο πανεπιστήμιο του Cape Town (Κέϊπ Τάουν) την αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία. Ήταν ένα ντροπαλό αγόρι με αχαλίνωτη φαντασία και υψηλές σχολικές επιδόσεις. Βραβεύθηκε με Αριστείο από τη Βασίλισσα Βικτωρία.
Το 1905 επιστρέφει στην Πορτογαλία για να συνεχίσει τις φιλολογικές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο Γραμμάτων και Τεχνών. Μετά από δύο χρόνια παραιτήθηκε της προσπάθειας, χωρίς να δώσει εξετάσεις. Προτιμούσε να διαβάζει μόνος τους, συστηματικά, στην Εθνική Βιβλιοθήκη, φιλοσοφία, ιστορία, κοινωνιολογία και λογοτεχνία προκειμένου να ολοκληρώσει και να διευρύνει τις σπουδές του. Για να επιβιώσει, ανέλαβε την αλληλογραφία και την αντιπροσωπεία εμπορικών οίκων. Συγκατοικεί με τη θεία του και με την ετεροθαλή αδελφή του, άλλοτε νοικιάζει κάποιο δωμάτιο. Βρίσκει άπλετο χρόνο για να γράψει.
Έως το 1910 βελτιώνει τις γνώσεις του στην πορτογαλική γλώσσα και γράφει με μεγάλη ευχέρεια και στα αγγλικά και στα πορτογαλικά. Το πρώτο του δοκίμιο το δημοσίευσε το 1912, το πρώτο πεζογράφημα (απόσπασμα από το "Βιβλίο της ανησυχίας") το 1913 και τα πρώτα ποιήματα, ως ενήλικας, το 1914.
Μοναχική φύση με περιορισμένη κοινωνική και σχεδόν ανύπαρκτη ερωτική ζωή. Ο Πεσσόα ηγήθηκε ενός μοντέρνου καλλιτεχνικού κινήματος, τη δεκαετία του 1910, προωθώντας τα κυβιστικά και φουτουριστικά καλλιτεχνικά ρεύματα.
Το 1915 ξεκινά τη συνεργασία με το πρωτοποριακό έντυπο Orpheu στο οποίο θα δημοσιεύσει έργα του. Το περιοδικό, εισάγει τον μοντερνισμό στη χώρα. Τον ίδιο χρόνο εκδίδει την "ποιητική συλλογή του Αλβάρο Ντε Κάμπος" και η πορτογαλική λογοτεχνία γίνεται πλουσιότερη. Ο Πεσσόα αναγνωρίζεται στους λογοτεχνικούς κύκλους ως διανοούμενος και ποιητής, και συχνά εκδίδει έργα του σε περιοδικά. Ο ίδιος, πιστεύοντας στο ταλέντο του, αφιέρωσε το ζωή του στη συγγραφή.
Το 1920 επιστρέφει και η μητέρα του από τη Ν. Αφρική, χήρα για δεύτερη φορά. Ο Πεσσόα, η μητέρα του και τα τρία ετεροθαλή αδέρφια του, μένουν κάτω από την ίδια στέγη, στη Rua Coelho da Rocha 16. Σήμερα, εκεί λειτουργεί το μουσείο Πεσσόα στη Λισαβόνα. Την ίδια χρονιά, οι ετεροθαλείς αδερφοί του αποφασίζουν να μεταναστεύσουν στην Αγγλία.
Τις χρονιές 1924-25, μαζί με τον Ρούι Βαζ κι άλλους λόγιους της Λισαβόνας, εκδίδουν την επιθεώρηση "Athena", σύμβολο του πορτογαλικού μοντερνισμού. Ο Πεσσόα, έχοντας διαβάσει αρχαία ελληνική μυθολογία, εξηγεί στο εισαγωγικό σημείωμα του πρώτου τεύχους την ονομασία της επιθεώρησης, γράφοντας πως η αυτοκρατορία της "Αθηνάς" για εκείνον είναι η ένωση τέχνης και επιστήμης που η δράση τους είναι η αρμονία. Παράλληλα, συνεχίζει να συνεργάζεται με διάφορα καλλιτεχνικά έντυπα της εποχής. Την ίδια περίοδο, μεταφράζει Σαίξπηρ και Πόε.
Το 1925 πεθαίνει η μητέρα του και ο Πεσσόα συνεχίζει τη συγκατοίκηση με την ετεροθαλή αδερφή του και την οικογένειά της, όμως έζησε και μόνος για μεγάλες χρονικές περιόδους. Οι πηγές αναφέρουν ότι ο Πεσσόα ήταν στοργικός και ευδιάθετος στον ιδιωτικό του χώρο, μεταξύ των άμεσων συγγενών. Αλκοολικός, πεθαίνει από κολικό του νεφρού σε ηλικία 47 ετών, αφήνοντας πίσω του ορφανές τις ετερώνυμες προσωπικότητες που γέννησε, να μας παρηγορούν και να μας εμπνέουν.
72 προσωπικότητες (οι ετερώνυμοι, όπως τους έλεγε ο ίδιος) έχουν ξεπηδήσει, μέχρι σήμερα, από το μελετημένο του έργο. Άλλοι με αγγλική νοοτροπία και ομιλία, άλλοι με πορτογαλική φινέτσα και σκέψη. Αυτό το "παιχνίδι" να γράφει κάτω από δεκάδες ονόματα ξεκίνησε στην παιδική του ηλικία. Ο Αλβέρτο Καέιρο, ο Ρικάρντο Ρέις και ο Αλβάρο ντε Κάμπος ήταν οι βασικοί του "ετερώνυμοι" στους οποίους δημιούργησε πλήρη βιογραφικά και παρουσίασε όλες τις πτυχές της προσωπικότητάς τους. Και οι τρείς τους έγραφαν στην πορτογαλική γλώσσα. Οι "ημι-ετερώνυμοι" ήταν ο Μπερνάντο Σοάρες, ο Αλεξάντερ Σερτς και ο Τσαρλς Ρόμπερτ Ανόν. Οι δύο τελευταίοι εκφράστηκαν στην αγγλική γλώσσα. Ο Ζαν Σελ, Γάλλος ετερώνυμος, έγραψε σατιρικά κείμενα. Άλλες προσωπικότητες ήταν μεταφραστές, συγγραφείς μικρών ιστοριών, ένας άγγλος κριτικός λογοτεχνίας, ένας αστρολόγος, ένας φιλόσοφος, ένας μοναχός κι ένας δυσαρεστημένος ευγενής που αυτοκτόνησε. Υπήρχε και μία γυναικεία προσωπικότητα, η Μαρία Ζοζέ, η οποία αγαπούσε ανέλπιδα έναν μεταλλουργό, που περνούσε κάθε μέρα κάτω από το παράθυρό της, την ώρα που αυτή ατένιζε και ονειρευόταν. Κανείς δεν μπόρεσε να αντιληφθεί τον όγκο και την ποικιλία του λογοτεχνικού του σύμπαντος.
Μετά τον θάνατό του, τυπώθηκαν 8 τόμοι με έργα του. Ο Πεσσόα έγραφε σε σημειωματάρια, σε διάσπαρτα χαρτιά, πάνω σε διαφημιστικά φυλλάδια, σε χαρτική ύλη που έβρισκε από τις επιχειρήσεις που συνεργαζόταν, πάνω σε σουβέρ, ακόμα και στα περιθώρια των χαρτιών που είχε γράψει ήδη! Στην κατοικία του βρέθηκε ένα μπαούλο με πάνω από 25.000 χειρόγραφά του, που άφησε κληρονομιά στην παγκόσμια λογοτεχνία. Ποιήματα, πεζογραφία, θεατρικά έργα, φιλοσοφία, μεταφράσεις, πολιτικά κείμενα, γλωσσολογικές θεωρίες, είναι μερικά από τα θέματα που καταπιάστηκε στην πορτογαλική, αγγλική και στη γαλλική γλώσσα. Το σύνολο του έργου του δεν έχει ακόμα μελετηθεί, παρά ένα μέρος του. Χρόνια μετά την απώλειά του, αναγνωρίστηκε από τους Πορτογάλους που τον τίμησαν με τον τίτλο του εθνικού τους ποιητή.
Διαβάζω σίγουρα Τον "αναρχικό τραπεζίτη", "Το βιβλίο της ανησυχίας", "Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο", "Τα ποιήματα του Αλβάρο ντε Κάμπος", περιμένουμε "Τα ποιήματα του Ρικάρντο Ρέις". Ανακαλύπτω το βιβλίο "Φερνάντο Πεσσόα, Κ.Π.Καβάφης" με ποιήματα και πεζά τους.
Να δω το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου "Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη".
Να επισκεφτώ το Casa Fernando Pessoa - Λισαβόνα. To Cafe a Brasileira, στη Λισαβόνα, λογοτεχνικό καφέ της εποχής. Το αγαπημένο στέκι του Φερνάντο Πεσσόα, το μέρος που απολάμβανε τον καφέ και την "πράσινη νεράιδα", το δημοφιλές αψέντι * (*ποτό που παράγεται από την απόσταξη αρωματικών φυτών και βοτάνων με υψηλή περιεκτικότητα οινοπνεύματος).
********
* Η Σοφία Πολίτου-Βερβέρη γεννήθηκε στην Αθήνα, μεγάλωσε στον Πειραιά, ζει στη Ραφήνα. Σπούδασε μουσική και άλλα. Εργάζεται στον χώρο του βιβλίου. Είναι παντρεμένη κι έχει δύο παιδιά. Κειμενογραφεί και με το ψευδώνυμο S.Equinoux.
Έργα: 2018: λα, εκδόσεις manifesto, 2017: Φολίδες, εκδόσεις manifesto. 2014: L’ acqua e la terra, Εκδόσεις Σαΐτα, Mirsini e il melograno benedetto, Εκδόσεις Σαΐτα, Myrsini and the Blessed Pomegranate Tree, Εκδόσεις Σαΐτα, Water and soil, Εκδόσεις Σαΐτα. 2013: Η Μυρσίνη και η ροδιά η ευλογημένη, Εκδόσεις Σαΐτα, Το νερό και το χώμα, Εκδόσεις Σαΐτα. Συμμετοχή σε συλλογικά έργα: 2010, Της ζωής τα παραμύθια, Εμπειρία Εκδοτική.
Έργα: 2018: λα, εκδόσεις manifesto, 2017: Φολίδες, εκδόσεις manifesto. 2014: L’ acqua e la terra, Εκδόσεις Σαΐτα, Mirsini e il melograno benedetto, Εκδόσεις Σαΐτα, Myrsini and the Blessed Pomegranate Tree, Εκδόσεις Σαΐτα, Water and soil, Εκδόσεις Σαΐτα. 2013: Η Μυρσίνη και η ροδιά η ευλογημένη, Εκδόσεις Σαΐτα, Το νερό και το χώμα, Εκδόσεις Σαΐτα. Συμμετοχή σε συλλογικά έργα: 2010, Της ζωής τα παραμύθια, Εμπειρία Εκδοτική.
