Νίκος Καζαντζάκης, «Ο Καπετάν Μιχάλης»

 (απόσπασμα Νίκου Καζαντζάκη απ’ τον πρόλογο του βιβλίου)

«Όταν άρχισα τώρα στα γεράματα να γράφω τον “Καπετάν Μιχάλη”, ο  κρυφός μου σκοπός ήταν τούτος: Να σώσω, ντύνοντας το με λέξεις, το όραμα του κόσμου όπως τον δημιούργησαν τα παιδικά μου μάτια. Κι όταν λέω τ’ όραμα του κόσμου, θέλω να πω το όραμα
της Κρήτης. Δεν ξέρω τι γίνουνταν, την εποχή εκείνη στα άλλα παιδιά της λευτερωμένης Ελλάδας, μα τα παιδιά της Κρήτης ανάπνεαν έναν αέρα τραγικό στα ηρωικά και μαρτυρικά χρόνια του Καπετάν Μιχάλη, όταν οι Τούρκοι πατούσαν ακόμα τα χώματα μας και συνάμα άρχιζαν ν’ ακούγονται να ζυγώνουν τα αιματωμένα φτερά της Ελευτερίας. Στην κρίσιμη αυτή μεταβατική στιγμή, τη γεμάτη πυρετό κι ελπίδες, τα παιδιά της Κρήτης γίνουνταν γρήγορα άντρες. Οι ανύπνωτες έγνοιες των μεγάλων γύρα τους για την πατρίδα, για τη λευτεριά, για το Θεό που προστατεύει τους χριστιανούς, για το Θεό που σηκώνει το σπαθί του να διώξει τους Τούρκους, κατασκέπαζαν τις συνηθισμένες χαρές και στεναχώριες του παιδιού.

Από πολύ νωρίς, ζώντας την έτοιμη κάθε στιγμή να ξεσπάσει σύγκρουση, είχαμε ψυχανεμιστεί  πως  στον  κόσμο  τούτον  δυο  μεγάλες  δυνάμες  παλεύουν:  ο Χριστιανός κι ο Τούρκος, το Καλό και το Κακό, η Ελευτερία κι η Τυραννία και πως η ζωή δεν είναι παιχνίδι, είναι αγώνας. Κι ακόμα τούτο: πως θα έρθει μέρα που θα Πρέπει να μπούμε κι εμείς στον αγώνα. Το ‘χαμε πάρει απόφαση από πολύ μικροί πως ήταν γραφτό μας, αφού γεννηθήκαμε Κρητικοί, το Πρέπει αυτό να κυβερνάει τη ζωή μας».

***********************

ΠΡΟΛΟΓΟΙ ΞΕΝΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ:

(Από τη γαλλική έκδοση Nikos Kazantzaki, La liberté ou la mort, Plon, Paris 1956.)

«Από πατέρα σε γιο οι Κρητικοί περνούν το μίσος για τον Τούρκο, τον άπιστο που υποδούλωσε τα Βαλκάνια μετά την άλωση τής Κωνσταντινούπολης: περίπου τέσσερεις αιώνες οργής, που διοχετεύεται σε εξεγέρσεις και σε σφαγές ξεκινούν και ξαναξεκινούν χωρίς ανάπαυλα. Το 1821 σφράγισε για τους γείτονές τους στην ηπειρωτική Ελλάδα την αφετηρία για την κατάκτηση της ανεξαρτησίας. Πότε, λοιπόν, θα ’ρθει κι η δική τους σειρά;

«Κάποιαν άνοιξη, εποχή τής ανανέωσης, το ερώτημα αυτό περισσότερο από ποτέ δονεί τα νεύρα τους και δεν χρειάζονται και πολλά για να πάρει φωτιά η Κρήτη. Ο πασάς και ο μητροπολίτης, ο Τούρκος και ο χριστιανός αρχηγός αντιστοίχως, προσπαθούν να αποτρέψουν την πυρκαγιά. Γι’ αυτό, λίγο πριν από το Πάσχα τού 1889, ανατίθεται στον Νουρήμπεη να καλέσει σε συνάντηση τον Καπετάν Μιχάλη, για να του ζητήσει να βάλει γνώση στον αδερφό του τον Μανούσακα, ο οποίος ήθελε, για χλευασμό, να βάλει ένα γάιδαρο μέσα στο τζαμί. Αλλ’ ο Νουρήμπεης, θέλοντας να καλοπιάσει τον καλεσμένο του, φωνάζει την όμορφη χανούμισσά του Εμινέ, για να τραγουδήσει προς τιμήν του: αυτό θα αποτελέσει τη σπίθα από την οποία θα ξεσπάσει ένα από τα πιο βίαια επεισόδια της πάλης ενάντια στους Τούρκους, που διεξάγεται από τους επικούς χαρακτήρες αυτού του φλογερού και ταραχώδους μυθιστορήματος, που είναι ένα από τα αριστουργήματα της ελληνικής λογοτεχνίας.»

***********************

(Από την ιταλική έκδοση Nikos Kazantzakis, Capitan Michele, Aldo Martello Editore, Milano 1959.)

«Η δράση τού μυθιστορήματος εκτυλίσσεται στα 1889 στην Κρήτη, όπου οι υπόδουλοι Έλληνες επιχειρούν με έναν καινούργιο ξεσηκωμό να λευτερωθούν από τον τουρκικό ζυγό. Ο Καζαντζάκης απεικονίζει το δράμα που συνεπαίρνει έναν ολόκληρο λαό, δίνοντας σε κάθε φάση του ένα αδρό ανάγλυφο και μιαν ένταση που καθιστούν αξέχαστα όλα τα επιμέρους επεισόδια, στο μεγαλύτερο μέρος τους τραγικά, παρ’ όλο που ο συγγραφέας συχνά εισάγει με τέχνη μια χιουμοριστική νότα.

»Στην πόλη τού Ηρακλείου, στο “Μεγάλο Κάστρο”, και στα περίχωρά του, ο Καζαντζάκης παρασταίνει ολοζώντανα τους πάντες και τα πάντα, όμως, ένας μονάχα από τους πρωταγωνιστές κυριαρχεί στη δράση: ο Καπετάν Μιχάλης. Είναι γιος τού Καπετάν Σήφακα, ενός θαλερού εκατοχρονίτη που, κατά τη μακρά ζωή του, έχει δει την Κρήτη να ξεσηκώνεται εφτά φορές, να λούζεται ξανά και ξανά στο αίμα και να ξαναπέφτει στην οθωμανική κυριαρχία. Ενώ ο γέροντας βάζει να τον μάθουν το αλφάβητο για να μπορέσει να γράψει τις μοιραίες και προφητικές λέξεις: “ελευτερία ή θάνατος”, ο Καπετάν Μιχάλης, τον οποίον όλοι αγαπούν και φοβούνται, τίθεται επικεφαλής τής εξέγερσης. Όμως, ένα ακαταμάχητο πάθος, για το οποίο ο ίδιος νιώθει ντροπή, τον σπρώχνει να εγκαταλείψει για λίγο τη θέση του στον αγώνα. Ξεπληρώνει κατόπιν αυτή την ενοχή μαχαιρώνοντας την επίμαχη γυναίκα και θυσιάζοντας τη ζωή του για τη δόξα τής αθάνατης Κρήτης.

»Ωστόσο, κανένα από τα πρόσωπα του βιβλίου δεν είναι τόσο ισχυρά και σταθερά παρόν στην αφήγηση, όσο η Κρήτη, το άγριο νησί, για το οποίο κανείς δεν ξέρει αν αγαπά ή απεχθάνεται τα ίδια τα παιδιά του και το οποίο θα νικήσει την “Τουρκιά” με τον πόνο του. Παρά τα πολυάριθμα επεισόδια βίας και ωμότητας, το μυθιστόρημα διέπεται ολόκληρο από μιαν ατμόσφαιρα εξαίσιας ποίησης και θρύλου.»

***********************

(Από την αγγλική έκδοση Freedom and Death, Nikos Kazantzakis, αρχικά Bruno Cassirer - Oxford και κατόπιν Faber and Faber Limited, London 1990.)

«Ο Καπετάν Μιχάλης είναι η σύγχρονη Ιλιάδα τού Καζαντζάκη. Ο τόπος και ο χρόνος είναι η Κρήτη στα τέλη τού 19ου αιώνα, με τον επικό αγώνα να εκτυλίσσεται ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους, ανάμεσα στον Χριστιανισμό και το Ισλάμ. Μια νέα εξέγερση πραγματοποιείται, για να συναγωνιστεί εκείνες των ετών 1854, 1866 και 1878, και το νησί ρίχνεται για άλλη μια φορά σε σύγχυση. Στο Μεγάλο Κάστρο ένας Κρητικός αγωνιστής, ο Καπετάν Μιχάλης, βρίσκει τον αντίστοιχό του στο πρόσωπο του Τούρκου μπέη, του αδερφοποιητού του. Η ζωή τής τοπικής κοινότητας συνεχίζεται με αναταράξεις, αλλά διαλύεται από εκρήξεις βίας.»

***********************

(Από την αγγλική έκδοση Freedom or Death by Nikos Kazantzakis, A Touchstone Book, Published by Simon & Schuster, Inc., New York 1983.)

«[...] Ελευτερία ή Θάνατος! Η Κρήτη είναι ένα νησί στο οποίο καίει μια φλόγα. Ακόμη και σε καιρό ειρήνης, οι περισσότεροι ήρωες αυτού του βιβλίου κινητοποιούνται από μια δαιμονική φωτιά. Δεν φοβούνται τον θάνατο, και αγαπούν τη ζωή με έναν αισθησιακό τρόπο ο οποίος, σε ένα ζοφερό και ανήλιαγο Βορρά, ίσως να φανεί αμαρτωλός στα ασκητικά πνεύματα. Όμως, πάνω από την Κρήτη φυσά ένας ανεμοστρόβιλος φωτός. Και τούτο το βιβλίο, επικό, ηρωικό και τραγικό, είναι ένας κόσμος από μόνο του, πάνω από τον οποίο, με ολάνοιχτες φτερούγες, μετεωρίζεται ένας αετός: ο Καζαντζάκης.»

***********************

(Από τη γαλλική έκδοση Nikos Kazantzaki, La Liberté ou La Mort, Plon, Paris 1979.)

«Παραπάνω από ένα μυθιστόρημα, αυτό το έργο μοιάζει με εποποιΐα συντεθειμένη γύρω από τη φιγούρα τού άγριου Καπετάν Μιχάλη, ο οποίος ενσαρκώνει ταυτόχρονα το πνεύμα τής άρνησης και την ισχύ των πρωτόγονων δυνάμεων.

»Η ίδια δίψα για απελευθέρωση εμψυχώνει τον Καπετάν Μιχάλη και τους συγχωριανούς του, των οποίων τα πορτραίτα, χωρίς φτιασίδια, αξιοπρόσεκτα για την αλήθεια τους, είναι χαραγμένα με μια γραφίδα αδυσώπητη, τρυφερή, ή και ειρωνική.

»Αν και η δράση τοποθετείται στην Κρήτη και εξιστορεί ένα επεισόδιο της παμπάλαιας πάλης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, Ο Καπετάν Μιχάλης πόρρω απέχει από το να είναι ένα τοπικιστικό μυθιστόρημα. Απεικονίζει λαμπρά την ορμή τού ανθρώπου προς τη δικαιοσύνη και την ελευθερία, δηλαδή, πρωτίστως ενάντια στην τυραννία.» 

 ~

Ο Νίκος Καζαντζάκης (Ηράκλειο Κρήτης, 1883 – Φράιμπουργκ/Γερμανία, 1957) ήταν συγγραφέας, δημοσιογράφος, πολιτικός, μουσικός, ποιητής και φιλόσοφος, με πλούσιο λογοτεχνικό, ποιητικό και μεταφραστικό έργο. Αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Έλληνες λογοτέχνες και ως ο περισσότερο μεταφρασμένος παγκοσμίως. [Βιογραφία]