Λαός και δουλοπάροικος και κατακτητής
Αυτοί συμφωνούν σε κάθε αιώνα:
Οι γιοί της γης βρίσκουν μεγαλύτερη χαρά
στην προσωπικότητα και μόνο.
Η μεγαλύτερη ευτυχία των παιδιών της γης
είναι η προσωπικότητα και μόνο.
Αυτό σημαίνει ότι ο ύστατος σκοπός του κάθε ανθρώπου και η πιο ισχυρή του επιθυμία είναι να αναπτύει, στην πληρότητά της, την ανθρώπινη ύπαρξη που λέγεται προσωπικότητα. «Η εκπαίδευση για την απόκτηση προσωπικότητας» έχει γίνει ένα παιδαγωγικό ιδεώδες που στρέφει τα νώτα του στο τυποποιημένο, συλλογικό και φυσιολογικό ανθρώπινο ον. Έτσι αναγνωρίζει σωστά το ιστορικό γεγονός ότι οι μεγαλύτερες λυτρωτικές πράξεις της παγκόσμιας ιστορίας προήλθαν από ιθύνουσες προσωπικότητες και ποτέ από την αδρανή μάζα που πάντα παίζει δευτερέυοντα ρόλο και χρειάζεται το δημαγωγό για να κινηθεί. Ο παιάνας του ιταλικού έθνους απευθύνεται στην προσωπικότητα του Ντούτσε και τα μοιρολόγια άλλων εθνών θρηνούν την απουσία μεγάλων ηγετών.
Ο πόθος για προσωπικότητα έχει γίνει πραγματικό πρόβλημα που απασχολεί πολλές διάνοιες σήμερα ενώ, παλιότερα, ένας μοναχά είχε προβλέψει αυτό το πρόβλημα -ο Φρειδερίκος Σίλλερ- και τα γράμματα του για την αισθητική εκπαίδευση έμειναν κοιμισμένα, σαν μια Μαγεμένη Βασιλοπούλα της φιλολογίας, εδώ και έναν αιώνα.
Μπορούμε με βεβαιότητα να ισχυριστούμε ότι η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του γερμανικού έθνους δεν έδωσε σημασία στον Φρειδερίκο Σίλλερ σαν εκπαιδευτή. Αντίθετα, η furor teutonicus έπεσε με τα μουτρα στην παιδαγωγική -στην εκπαίδευση των παιδιών- άσκησε την παιδική ψυχολογία, έβγαλε στο προσκήνιο τα παιδικά στοιχεία του ενήλικου και, γενικά, τόνισε τόσο πολύ την παιδική ηλικία σαν αποφασιστικό παράγοντα της ζωής και της μοίρας, ώστε σε σύγκριση, να επισκιαστούν ολοκληρωτικά το δημιουργικό νόημα και η δυνατότητα της μεταγενέστερης ενήλικης ύπαρξης. Η εποχή μας εγκαινιάστηκε μεγαλόφωνα σαν αιώνας του παιδιού. Αυτή η απεριόριστη έκταση και εξάπλωση του νηπιαγωγείου ισοδυναμεί με απόλυτη λησμονιά των προβλημάτων της εκπαίδευσης που είχε μαντέψει η ιδιοφυΐα του Σίλλερ.
Κανείς δε θα αρνηθεί, ούτε θα υποτιμήσει, τη σημασία των παιδικών χρόνων. Οι σοβαρές βλάβες, που συχνά κρατούν ολόκληρη ζωή, που προκαλούνται από μιαν ανόητη ανατροφή στο σπίτι και στο σχολείο είναι πολύ φανερές και η ανάγκη για λογικές παιδαγωγικές μεθόδους πολύ επιτακτική. Αν, όμως, θέλουμε να καταπολεμήσουμε το κακό απο τη ρίζα του, θα πρέπει να αναρωτηθούμε στα σοβαρά γιατί εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται ανόητες και περιορισμένες μέθοδοι εκπαίδευσης. Και είναι φανερό ότι αυτό συμβαίνει για το μοναδικό λόγο ότι υπάρχουν ανόητοι εκπαιδευτικοί, που δεν είναι ανθρώπινα όντα, αλλά προσωποποιημένα αυτόματα μεθόδου. Όποιος θέλει να εκπαιδεύει θα πρέπει πρώτα να εκπαιδευτεί ο ίδιος. Αλλά η αποστήθιση και η μηχανική εφαρμογή των μεθόδων που ισχύουν σήμερα δεν αποτελούν εκπαίδευση, ούτε για το παιδί ούτε για τον ίδιο τον εκπαιδευτή.
Οι άνθρωποι δεν παύουν να λένε ότι το παιδί πρέπει να ανατραφεί έτσι ώστε να αποκτήσει προσωπικότητα. Φυσικά, θαυμάζω αυτό το υψηλό εκπαιδευτικό ιδανικό. Αλλά ποιος ανατρέφει τα παιδιά έτσι ώστε να αποκτήσουν προσωπικότητα; Πρώτα απ' όλα, έχουμε τους συνηθισμένους, αναρμόδιους γονείς που οι περισσότεροι παραμένουν οι ίδιοι παιδιά σ'όλη τους τη ζωή. Ποιος περιμένει, σε τελευταία ανάλυση, από όλους τους συνηθισμένους γονείς να έχουν «προσωπικότητα» και ποιος σκέφτηκε ποτέ να βρει μια μέθοδο που να οδηγεί τους γονείς στην απόκτηση προσωπικότητας; Γι'αυτό, φυσικά, περιμένουμε περισσότερα από τον παιδαγωγό, από τον εκπαιδευμένο επαγγελματία, που έχει μπολιαστεί, καλού - κακού, με λίγη ψυχολογία με τη μορφή απόψεων αυτής ή της άλλης σχολής που, κατά κανόνα διαφέρουν ριζικά, για το τι υποτίθεται πως είναι η φύση του παιδιού και πώς πρέπει να το χειριστεί κανείς. Το θεωρούμε βέβαιο ότι οι νεαρόι που διαλέγουν την παιδαγωγική για επάγγελμά τους στη ζωή, είναι οι ίδιοι ενήλικες. Κανείς, βέβαια, δε θα ισχυριστεί ότι είναι προσωπικότητες. Οι περισσότεροι ανατράφηκαν με τον ίδιο κακό τρόπο που ανατράφηκαν και τα παιδιά που υποτίθεται πως θα διδάξουν και, κατά κανόνα, δεν έχουν περισσότερη προσωπικότητα απ' ό,τι έχουν τα παιδιά.
Γενικά, η προσέγγισή μας στην εκπαίδευση πάσχει από μια μονόπλευρη έμφαση στο παιδί και από μιαν επίσης μονόπλευρη έλλειψη έμφασης στην ανεπαρκή ανατροφή του ενήλικου εκπαιδευτικού. Ο καθένας που τέλειωσε τις σπουδές του νομίζει ότι έχει αναπτυχτεί στην εντέλεια, δηλ. ότι έχει ωριμάσει. Και θα πρέπει να το νομίζει. Θα πρέπει να έχει αυτή την ακλόνητο πεποίθηση στην ίδια του την επάρκεια, για να μπορέσει να τα βγάλει πέρα στον αγώνα της επιβίωσης. Η αμφιβολία και η αβεβαιότητα θα τον ακρωτηρίαζαν, θα τον εμπόδιζαν, θα υπονόμευαν την απαραίτητη εμπιστοσύνη στην ίδια του την αυθεντία και θα τον έκαναν ακατάλληλο για την επαγγελματική ζωή. Πέρα απ' αυτό, έχουμε την απαίτηση να είναι ικανός, να έχει αυτοπεποίθηση, και να μην αμφιβάλει για τον εαυτό του και για τις ικανότητές του. Ο ειδικός είναι καταδικασμένος σε επάρκεια.
Όλοι γνωρίζουμε ότι αυτές οι συνθήκες δεν είναι ιδεώδεις. Μπορούμε να πούμε όμως, με κάποιαν επιφύλαξη, ότι κάτω από τις σημερινές συνθήκες είναι οι καλλίτερες που υπάρχουν. Δεν μπορούμε να διανοηθούμε πως θα μπορούσαν να ήταν διαφορετικές. Απλούστατα, δεν μπορούμε να περιμένουμε περισσότερα από το μέσο εκπαιδευτικό απ' ό,τι από το μέσο γονιό. Αν είναι καλός στο επάγγελμά του, θα πρέπει να αρκεστούμε σ'αυτό, ακριβώς όπως και με τους γονείς που ανατρέφουν τα παιδιά τους όσο καλλίτερα μπορούν.
Είναι καλλίτερα να μην εφαρμόζουμε στα παιδιά το υψηλό ιδεώδες της εκπαίδευσης της προσωπικότητας. Γιατί αυτό που εννοούμε γενικά όταν λέμε προσωπικότητα, δηλ. έναν ψυχικό πλούτο με καθορισμένο σχήμα, ικανό να αντιστέκεται και προικισμένον με ενέργεια, είναι ένα ενήλικο ιδεώδες. Μόνο σ'έναν αιώνα που το άτομο δεν έχει ακόμα αποκτήσει συνείδηση του λεγόμενου προβλήματος της ενηλικιότητάς του ή - ακόμα χειρότερα - όταν συνειδητά το αποφεύγει, παρατηρείται το φαινόμενο να θέλουν οι άνθρωποι να επιβάλουν αυτό το ιδεώδες στην παιδική ηλικία. Για την ακρίβεια, υποπτεύομαι ότι ο σύγχρονος παιδαγωγικός και ψυχολογικός μας ζήλος, για το παιδί έχει ανέντιμη πρόθεση. Οι άνθρωποι μιλούν για το παιδί, αλλά θάπρεπε να εννοούν τ ο π α ι δ ί μ έ σ α σ τ ο ν ε ν ή λ ι κ ο. Γιατί στον ενήλικο υπάρχει κρυμμένο ένα παιδί - έ ν α α ι ώ ν ι ο π α ι δ ί, κ ά τ ι π ο υ α δ ι ά κ ο π α γ ί ν ε τ α ι, π ο υ π ο τ έ δ ε ν σ υ μ π λ η ρ ώ ν ε τ α ι και που απαιτεί συνεχή φροντίδα, προσοχή και περιποίηση. Αυτό είναι μέρος της ανθρώπινης προσωπικότητας που θέλει να αναπτυχθεί και να ολοκληρωθεί.
Αλλά το ανθρώπινο ον του καιρού μας βρίσκεται τόσο μακρυά από την ολοκλήρωση όσο ο ουρανός από τη γη. Μαντεύοντας θολά το ίδιο του το μειονέκτημα, αρπάχτηκε από την εκπαίδευση των παιδιών και με ζήλο αφοσιώνεται στην παιδική ψυχολογία υποθέτοντας ότι κάτι πρέπει να έχει πάει στραβά στη δική του ανατροφή και παιδική ανάπτυξη - κάτι που μπορεί να ξεριζωθεί στην επόμενη γενιά. Αυτός ο σκοπός είναι, βέβαια, αξιοθαύμαστος, αλλά ναυαγεί μπροστά στο ψυχολογικό γεγονός ότι δεν μπορούμε να διορθώσουμε σ'ένα παιδί ένα λάθος που εμείς εξακολουθούμε να κάνουμε. Τα παιδιά δεν είναι, φυσικά, τόσο ανόητα όσο νομίζουμε και διακρίνουν πολύ καλά τι είναι γνήσιο και τι δεν είναι. Το παραμύθι του Άντερσεν για τη νέα φορεσιά του βασιλιά περιέχει μιαν αθάνατη αλήθεια.
Πόσοι γονείς δεν μου ανάγγειλαν την αξιέπαινη πρόθεσή τους να σώσουν τα παιδιά τους από τις εμπειρίες που οι ίδιοι είχαν ζήσει στην παιδική τους ηλικία! Και όταν τους ρωτούσα: «Είσαστε βέβαιοι ότι εσείς οι ίδιοι έχετε ξεπεράσει αυτά τα λάθη;» ήταν απόλυτα βέβαοι ότι η βλάβη είχε από καιρό διορθωθεί σ'αυτούς. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν είχε. Αν, όταν ήταν παιδιά, τους είχαν κρύψει ορισμένους τομείς, αυτοί τους φανέρωναν στα δικά τους παιδιά με μια μέθοδο διαφώτισης που ήταν το ίδιο οδυνηρή. Έτσι, απλούστατα, είχαν πέσει στο άλλο άκρο, η πιο φανερή απόδειξη για την τραγική επιβίωση της παλιάς αμαρτίας. Αυτό, όμως, δεν το έβλεπαν.
Αν υπάρχει κάτι που να θέλουμε να αλλάξουμε στο παιδί, θα πρέπει πρώτα να το εξετάσουμε και να δούμε αν είναι κάτι που θάπρεπε καλύτερα ν'αλλάζουμε στον ίδιο τον εαυτό μας. Σαν παράδειγμα, ας πάρουμε τον ενθουσιασμό μας για την παιδαγωγική. Ίσως να παρεξηγούμε την παιδαγωγική ανάγκη, γιατί θα μας θύμιζε, με δυσάρεστο τρόπο, ότι εμείς οι ίδιοι είμαστε ακόμα παιδιά σε πολλά και ότι έχουμε απόλυτη ανάγκη από ανάπτυξη.
Όπως και νάχουν τα πράγματα, αυτή αμφιβολία φαίνεται σωστή αν ξεκινήσουμε να εκπαιδεύσουμε αποκλειστικά τα παιδιά για να γίνουν προσωπικότητες. Η προσωπικότητα είναι ένας σπόρος μέσα στο παιδί που μπορεί να αναπτυχθεί μόνο βαθμιαία, καθώς θα μεγαλώνει. Η προσωπικότητα δεν μπορεί να εκδηλωθεί χωρίς οριστικότητα, πληρότητα και ωριμότητα. Αυτά τα τρία χαρακτηριστικά δεν ταιριάζουν - ουτε θάπρεπε να ταιριάζουν - στο παιδί, γιατί θα του αφαιρούσαν την παιδικότητά του. Τότε θα γινόταν ένας αφύσικος, πρώιμος ψευτο-ενήλικας. Όμως η σύγχρονη εκπαίδευση έχει ήδη βγάλει τέτοια τέρατα, ειδικά σ'εκείνες τις περιπτώσεις όπου οι γονείς έχουν αφιερωθεί, με αληθινό φανατισμό, να κάνουν, παντού και πάντα, ό,τι «καλλίτερο» μπορούν για τα παιδιά τους και να «ζουν μόνο γι'αυτά». Αυτό το ιδεώδες, που προβάλλεται τόσο συχνά, εμποδίζει αποτελεσματικά τους γονείς να αναπτυχτούν οι ίδιοι και τους βοηθάει να επιβάλουν στα παιδιά τους αυτό που εκείνοι θεωρούν «καλλίτερο». Αυτό, όμως, το λεγόμενο «καλλίτερο» δεν είναι ουσιαστικά παρά αυτό που οι γονείς έχουν παραμελήσει στον ίδιο τον εαυτό τους. Έτσι, σπρώχνουν τα παιδιά σε επιτεύξεις που οι ίδιοι ποτέ τους δεν είχαν πραγματοποιήσει και φορτώνουν επάνω τους αυτά που οι ίδοι δεν έχουν εκπληρώσει. Τέτοιοι τρόποι και τέτοια ιδεώδη δημιουργούν εκπαιδευτικές τερατομορφίες.
Κανείς δεν μπορεί να εκπαιδεύσει τους άλλους έτσι ώστε να αποκτήσουν προσωπικότητα, αν δεν έχει ο ίδιος. Και όχι το παιδί, αλλά μονάχα ο ενήλικος μπορεί να αποκτήσει προσωπικότητα, που δεν είναι παρά το ώριμο φρούτο μιας επίτευξης της ζωής που κατευθύνεται σ'αυτό το σκοπό. Η επίτευξη της προσωπικότητας δε σημαίνει άλλο από την καλλίτερη δυνατή ανάπτυξη του κάθε στοιχείου που βρίσκεται σ'ένα ορισμένο ον. Είναι αδύνατο να προβλέψει κανείς τον άπειρο αριθμό των προϋποθέσεων που θα πρέπει να εκπληρωθούν για να γίνει αυτό. Χρειάζεται μια ολόκληρη ανθρώπινη ζωή, με όλες της τις βιολογικές, τις κοινωνικές και τις πνευματικές πλευρές. Η προσωπικότητα είναι η πιο υψηλή πραγματοποίηση της έμφυτης μοναδικότητας ενός ιδιαίτερου ζωντανού όντος. Η προσωπικότητα είναι μια πράξη μεγάλου θάρρους μπροστά στη ζωή και σημαίνει ολοκληρωτική κατάφαση σ'όλα τα στοιχεία που συνιστούν το άτομο, την πιο πετυχημένη προσαρμογή στις παγκόσμιες συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης, με τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία προσωπικής εκλογής.
Το να εκπαιδεύσει κανείς κάποιον ώστε να γίνει όπως περιγράφω παραπάνω, δε μου φαίνεται μικρή υπόθεση. Σίγουρα, αποτελεί το πιο δύσκολο έργο που ο σημερινός πνευματικός κόσμος έχει επωμιστεί. Και, πραγματικά, ένα επικίνδυνο έργο - τόσο επικίνδυνο που ο ίδιος ο Σίλλερ δεν το είχε υποπτευτεί, παρ'όλο που η προφητική του ενορατικότητα τον έκανε να είναι ο πρώτος που τόλμησε να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα. Είναι τόσο επικίνδυνο όσο και το τολμηρό και απερίσκεπτο έργο της φύσης που αφήνει τις γυναίκες να γεννούν παιδιά. Δε θάταν έργο ιερόσυλο, Προμηθεϊκό ή ακόμα και Εωσφορικό, αν ένας υπεράνθρωπος επιχειρούσε να φτίαξει, μέσα στα αλχημιστικά σκεύη του, ένα ανθρωπάριο που μετά θα γινόταν ένα γκόλεμ; Κι όμως δε θάκανε παρά μοναχά αυτό που η φύση κάνει κάθε μέρα. Δεν υπάρχει ανθρώπινη φρίκη ή ανωμαλία που μην ξεκινάει από τη μήτρα μιας μητέρας γεμάτης αγάπη. Όπως ο ήλιος λάμπει επάνω σε δικαίους και αδίκους κι όπως οι γυναίκες γεννούν, θηλάζουν και προστατεύουν τα παιδιά του Θεού και του πονηρού, με την ίδια αγάπη, χωρίς να σκέπτονται τα πιθανά αποτελέσματα, έτσι και μεις επίσης αποτελούμε μέρη αυτής της ενιαίας φύσης και, όπως αυτή φέρνουμε μέσα μας το απρόβλεπτο.
Η προσωπικότητα αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της ζωής από σπέρματα που είναι δύσκολο ή αδύνατο να τα διακρίνει κανείς και μοναχά οι πράξεις μας φανερώνουν αυτό που είμαστε. Μοιάζουμε με τον ήλιο που συντηρεί τη ζωή της γης και δημιουργεί κάθε τι το ωραίο, το παράξενο και το κακό. Μοιάζουμε με τις μητέρες που κυοφορούν μέσα τους άγνωστη ευτυχία και πόνο. Στην αρχή, δεν ξέρουμε τι καλές ή κακές πράξεις, τι μοίρα, τι καλό και τι κακό κλείνουμε μέσα μας και μοναχά το φθινόπωρο μπορεί να δείξει αυτό που έσπειρε η άνοιξη. Μοναχά το βράδι μπορεί να φανεί αυτό που άρχισε το πρωί.
Η προσωπικότητα, σαν απόλυτη πραγματοποίηση της πληρότητας του είναι μας, είναι ένα ανέφικτο, ιδεώδες. Αλλά η ανεφικτότητα δεν αποτελεί επιχείρημα ενάντια σ'ένα ιδεώδες, γιατί τα ιδεώδη δεν είναι παρά οδηγητικές πινακίδες, ποτέ τέρματα.
Όπως το παιδί πρέπει πρώτα να μεγαλώσει για να εκπαιδευτεί, έτσι και η προσωπικότητα πρέπει πρώτα να ξεδιπλωθεί προτού μπορέσει να υποταχτεί στην εκπαίδευση. Και σ'αυτό το σημείο ακριβώς αρχίζει ο κίνδυνος. Έχουμε να κάνουμε με κάτι το απρόβλεπτο. Δεν ξέρουμε πώς και προς ποια κατεύθυνση θα αναπτυχτεί η προσωπικότητα που ανθίζει κι έχουμε μάθει αρκετά για να είμαστε δικαιολογημένα λίγο δύσπιστοι. Μεγαλώσαμε με τη Χριστιανική διδασκαλίας της ανθρώπινης φύσης. Αλλά ακόμα και όσοι δε βασίζονται πια στη Χριστιανική διδασκαλία, είναι δύσπιστοι και ανήσυχοι αναφορικά με τις δυνατότητες που βρίσκονται κρυμμένες στα υπόγεια διαμερίσματα του είναι τους. Ακόμα και φωτισμένοι, υλιστές ψυχολόγοι, όπως ο Φρόυντ, μας δίνουν μια πολύ δυσοίωνη εικόνα των πραγμάτων που βρίσκονται μισοκοιμισμένα στα βάθη της ανθρώπινης φύσης. Γι'αυτό, είναι λίγο ριψοκίνδυνο να πει κανείς κάτι καλό για το ξεδίπλωμα της προσωπικότητας. Ωστόσο, το ανθρώπινο πνεύμα είναι γεμάτο από τις πιο παράξενες αντιφάσεις. Υμνούμε την «ιερή μητρότητα» και ποτέ δε μας περνάει από το νου να τη θεωρήσουμε υπεύθυνη για όλα τα ανθρώπινα τέρατα, όπως είναι οι εγκληματίες, οι επικίνδυνοι παράφρονες, οι επιληπτικοί, οι ηλίθιοι και όλων των ειδών οι παραμορφωμένοι. Όταν, όμως, πρόκειται για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, γεμίζουμε από τις πιο σοβαρές αμφιβολίες. Λέμε: «Τότε, όλα είναι δυνατά». Ή προβάλλουμε την αναιμική αντίρρηση του «ατομικισμού». Ο ατομικισμός, όμως, ποτέ δεν ήταν μια φυσική ανάπτυξη, αλλά αποκλειστικά ένας αφύσικος σφετερισμός, μια απροσάρμοστη, αυθάδικη προσποίηση, που συχνά αποδεικνύει την κουφότητά του με την κατάρρευση μπροστά στο πιο μικρό εμπόδιο. Εδώ, όμως. έχουμε να κάνουμε με κάτι διαφορετικό.
Αλλά κανείς δεν αναπτύσσει την προσωπικότητά του επειδή κάποιος του είπε ότι θα του φανεί χρήσιμη. Η φύση δεν έχει επιτρέψει ακόμα σε κανένα να της επιβληθεί με καλοπροαίρετες συμβουλές. Μονάχα η ανάγκη, με τις αιτιολογικές συσχετήσεις της, μπορεί να κινητοποιήσει τη φύση, όπως και την ανθρώπινη φύση. Τίποτα δεν αλλάζει αν δεν υπάρχει ανάγκη και η ανθρώπινη προσωπικότητα λιγότερο απ'όλα. Είναι τρομερά συντηρητική, για να μην πω αδρανής. Το μόνο που μπορεί να την ξεσηκώσει είναι πιο έντονη ανάγκη. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας δεν υπακούει σε επιθυμία, σε διαταγή και σε ενορατικότητα, αλλά μονάχα στην ανάγκη. Θέλει την ενεργητική επιβολή τόσο μιας εσωτερικής όσο και μιας εξωτερικής αναγκαιότητας. Κάθε άλλη ανάπτυξη θα ήταν ατομικισμός. Γι'αυτό, η κατηγορία του ατομικισμού αποτελεί φτηνή βρισιά όταν εκτοξεύεται ενάντια στη φυσική ανάπτυξη της προσωπικότητας.
Το ρητό: «Γιατί πολύ οι κλητοί, αλλά λίγοι οι εκλεκτοί» εφαρμόζεται εδώ όσο πουθενά αλλού. Γιατί η ανάπτυξη της προσωπικότητας, από τη σπερματική της κατάσταση ως την πλήρη συνειδητότητα, είναι ταυτόχρονα χάρισμα και κατάρα. Το πρώτο της αποτέλεσμα είναι ο συνειδητός και αναπόφευκτος διαχωρισμός του ατόμου από την αδιαφοροποίητη και μη-συνειδητή αγέλη. Αυτό σημαίνει απομόνωση και δεν υπάρχει καμιά πιο παρηγορητική λέξη γι'αυτήν την κατάσταση. Ούτε η οικογένεια, ούτε η κοινωνία, ούτε η θέση μπορούν να γλιτώσουν το άτομο από αυτήν, ούτε η πιο πετυχημένη προσαρμογή στο περιβάλλον, ούτε ακόμα και το πιο ομαλό συνταίριασμα με αυτά. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι μια εύνοια που πληρώνεται ακριβά. Αλλά οι άνθρωποι που μιλούν πιο πολύ για την ανάπτυξη της προσωπικότητας, αυτοί ακριβώς σκέπτονται λιγότερο απ'όλους τα αποτελέσματα, που είναι τέτοια, ώστε να τρέψουν σε φυγή όλα τα αδύνατα πνεύματα.
Κι όμως, η ανάπτυξη της προσωπικότητας σημαίνει πολλά περισσότερα από το φόβο να μην εξαπολύσει κανείς τέρατα στον κόσμο ή από το φόβο της απομόνωσης. Σημαίνει, επίσης, ότι ο άνθρωπος έχει εμπιστοσύνη στο νόμο του είναι του.
Στη θέση της λέξης «εμπιστοσύνη», θα προτιμούσα να χρησιμοποιήσω την ελληνική λέξη της Καινής Διαθήκης, δηλ. την πίστη. Πιστεύω στο νόμο του είναι μου σημαίνει έχω εμπιστοσύνη σ'αυτό το νόμο, μια πιστή εγκαρτέρηση και μια ελπίδα γεμάτη εμπιστοσύνη. Με λίγα λόγια, μια στάση σαν αυτή που έχει ο θρησκευόμενος άνθρωπος απέναντι στο Θεό. Τώρα αρχίζει να φαίνεται καθαρά ότι πισω από το πρόβλημά μας αναδύεται ένα πρόβλημα βαρύ από συνέπειες. Η προσωπικότητα δεν μπορεί ποτέ να αναπτυχτεί αν το άτομο δε διαλέξει συνειδητά το δικό του δρόμο και με συνειδητή, ηθική απόφαση. Όχι μόνο το αιτιολογικό κίνητρο, δηλ. η ανάγκη, αλλά και μια συνειδητή, ηθική απόφαση πρέπει να προσθέσει τη δύναμή της στην πορεία ανάπτυξης της προσωπικότητας. Αν λείπει το πρώτο, δηλ. η ανάγκη, τότε η λεγόμενη ανάπτυξη δε θα ήταν παρά σκέτος ακροβατισμός της θέλησης. Εάν λείπει το δεύτερο, δηλ. η συνειδητή απόφαση, τότε η ανάπτυξη θα σταματήσει σ'έναν ασυνείδητο αυτοματισμό. Αλλά ο άνθρωπος τότε μόνο μπορεί να κάνει μια ηθική εκλογή του δικού του δρόμου, αν πιστεύει ότι αυτός είναι ο καλλίτερος. Αν πιστεύει ότι κάποιος άλλος δρόμος είναι ο καλλίτερος, τότε θα ζούσε και θα ανάπτυσσε εκείνη την άλλη προσωπικότητα στη θέση της δικής του. Οι άλλοι δρόμοι είναι οι συμβατικότητες ηθικής, κοινωνικής, πολιτικής, φιλοσοφικής ή θρησκευτικής φύσης. Το ότι οι συμβατικότητες ευδοκιμούν, με τη μια ή με την άλλη μορφή, αποδεικνύει ότι εκείνο που κάνει την εκλογή, στη συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας, δεν είναι η ίδια αλλά οι συμβατικότητες και γι'αυτό δεν αναπτύσσεται η ίδια, αλλά αναπτύσσει μια μέθοδο και μια συλλογικότητα επιζήμια για τη δική της πληρότητα.
Ακριβώς όπως η ψυχική και η κοινωνική ζωή της ανθρωπότητας, στο πρωτόγονο επίπεδο, είναι αποκλειστικά μια ομαδική ζωή που της λείπε σε μεγάλο βαθμό η συνειδητότητα του ατόμου, έτσι και η μεταγενέστερη, ιστορική πορεία της ανάπτυξης είναι, επίσης, ένα συλλογικό θέμα και είναι βέβαιο ότι δε θα πάψει να είναι. Γι'αυτό πιστεύω ότι η συμβατικότητα είναι μια συλλογική ανάγκη. Είναι μια προχειρότητα κι όχι ένα ιδεώδες, ηθικό ή θρησκευτικό, γιατί υποταγή σ'αυτήν πάντα σημαίνει απάρνηση της ολότητας και μια φυγή από τις ύστατες συνέπειες του ατομικού όντος.
Το έργο της ανάπτυξης της προσωπικότητας είναι πραγματικά μια περιπέτεια που δεν αρέσει στη μάζα, μια ιδιωτική παρέκλιση από τη λεωφόρο, μια ερμητική ιδιοσυγκρασία -έτσι τουλάχιστον φαίνεται σ'αυτούς που είναι απέξω. Δεν είναι λοιπόν, ν'απορεί κανείς που, από την αρχή, ελάχιστοι μονάχα ξεκίνησαν γι'αυτό το παράξενο ταξίδι. Αν ήταν όλοι τους ανόητοι, θα τους απομακρύναμε από την οπτική μας ακτίνα σαν πρόσωπα που έχουν αποσυρθεί από την πνευματική δραστηριότητα. Δυστυχώς, όμως, οι προσωπικότητες είναι, γενικά, οι θρυλικοί ήρωες της ανθρωπότητας, αυτοί που θαυμάζονται, που τους αγαπούν και τους λατρεύουν, οι αληθινοί γιοι του Θεού που «τα ονόματά τους δε σβήνουν στους αιώνες». Είναι τα λουλούδια και οι καρποί του δέντρου της ανθρωπότητας, οι σπόροι που συνεχίζουν να βλασταίνουν.
Η αναφορά στις ιστορικές προσωπικότητες εξηγεί αρκετά γιατί η ανάπτυξη της προσωπικότητας αποτελεί ιδεώδες και γιατί η κατηγορία του ατομικισμού είναι βρισιά. Το μεγαλείο των ιστορικών προσωπικοτήτων δεν είχε ποτέ καμιά σχέση με την υποταγή τους στη συμβατικότητα, αλλά, αντίθετα, με την ελευθερία τους απ'αυτήν. Υψώνονται σα βουνοκορφές επάνω από τη μάζα, που είναι γατζωμένη στους ομαδικούς της φόβους, στις ομαδικές της πεποιθήσεις, στους νόμους και στις μεθόδους και διαλέγουν το δικό τους δρόμο. Και στον κοινό άνθρωπο πάντα φαινόταν καταπληκτικό το ότι κάποιος προτιμούσε, από το γνωστό μονοπάτι, με το γνωστό του τέρμα, ένα μικρό και ανώμαλο μονοπάτι που οδηγεί στο άγνωστο. Γι'αυτό οι άνθρωποι πίστευαν ότι ένας τέτοιος άνθρωπος, αν δεν ήταν τρελός, θάπρεπε να εμφορείται από ένα δαίμονα ή ένα θεό. Το θαύμα του ανθρώπου που δρα διαφορετικά από τον καθιερωμένο τρόπο, μπορεί να εξηγηθεί μόνο με την υπόθεση ότι είναι προικισμένος με δαιμονικές δυνάμεις ή με θείο πνεύμα. Γιατί ποιος άλλος, παρά ένας θεός, θα μπορούσε να αντισταθμίσει το νεκρό βάρος ολόκληρης της ανθρωπότητας και της αιώνιας συνήθειας; Γι'αυτό οι ήρωες είχαν πάντα δαιμονικά χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με τη Νορδική αντίληψη, είχαν μάτια φιδιού και γέννηση ή η προέλευσή τους ήταν παράξενη. Ορισμένοι Έλληνες ήρωες είχαν ψυχή φιδιού, άλλοι είχαν ένα προσωπικό δαίμονα, ήταν μάγοι ή οι εκλεκτοί του Θεού. Όλα αυτά τα γνωρίσματα και πολλά άλλα δείχνουν ότι, για τον κοινό άνθρωπο, η κυρίαρχη προσωπικότητα είναι μια υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ε κ δ ή λ ω σ η, όπως θα τη λέγαμε, που μπορεί να εξηγηθεί μόνο με την παρέμβαση ενός δαιμονικού παράγοντα.
Τι είναι εκείνο, σε τελευταία ανάλυση, που κάνει τον άνθρωπο να διαλέγει το δικό του δρόμο κι έτσι να ξεφεύγει από τη μη-συνειδητή ταύτιση με τη μάζα; Δεν μπορεί να είναι η ανάγκη, γιατί πολλοί βρίσκονται σε ανάγκη κι όμως καταφεύγουν στη συμβατικότητα. Δεν μπορεί να είναι η ηθική εκλογή γιατί, κατά κανόνα, ο άνθρωπος προτιμά τη συμβατικότητα. Τι είναι, λοιπόν, εκείνο που τον σπρώχνει στο ασυνήθιστο;
Είναι αυτό που λέγεται κάλεσμα: ένας παράλογος παράγων που μοιραία αναγκάζει τον άνθρωπο να χειραφετηθεί από την αγέλη και από τα γνωστά της μονοπάτια. Η αληθινή προσωπικότητα νιώθει πως καλείται και πιστεύει σ'αυτήν την κλήση σαν σε Θεό, παρόλο που, όπως θάλεγε ένας κοινός άνθρωπος, αυτό δεν είναι παρά μια αίσθηση ατομικού καλέσματος. Αυτό το κάλεσμα, όμως, λειτουργεί σα νόμος του Θεού απ'όπου δεν μπορεί να ξεφύγει. Το ότι πολλοί που ακολουθούν το δικό τους δρόμο καταστρέφονται, δε σημαίνει τίποτα γι'αυτόν που καλείται. Πρέπει να υπακούσει στο δικό του νόμο σα να είναι ένας δαίμονας που του υποβάλλει ψιθυριστά νέες και παράξενες ιδέες. Αυτός που καλείται, ακούει τη φωνή του εσωτερικού ανθρώπου. Είναι κ λ η τ ό ς. Αυτό εξηγεί τη θρυλική πίστη ότι έχει ένα δαιμόνιο που τον συμβουλεύει και που τις εντολές του πρέπει να εκτελέσει. Ένα γνωστό παράδειγμα είναι ο Φάουστ και μια ιστορική περίπτωση είναι το «δαιμόνιο» του Σωκράτη. Οι πρωτόγονοι γιατροί επίσης έχουν τα πνεύματα των φιδιών και ο Ασκληπιός, ο πατέρας των γιατρών, αντιπροσωπεύεται από το φίδι της Επιδαύρου. Πρόσθετα, το ιδιαίτερο δαιμόνιό του ήταν ο Κάβειρος Τελεσφόρος, που του διάβαζε τις συνταγές, δηλ. που τον ενέπνεε.
Ν ι ώ θ ω έ ν α κ ά λ ε σ μ α σημαίνει α κ ο ύ ω μ ι α φ ω ν ή. Τα καλλίτερα παραδείγματα αυτού του είδους, τα βρίσκουμε στις εξομολογήσεις των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης. Ούτε πρόκεται για αρχαίο τρόπο ομιλίας, όπως είναι φανερό από εξομολογήσεις ιστορικών προσωπικοτήτων, όπως ο Γκαίτε και ο Ναπολέοντας, για να αναφέρω δυο γνωστά παραδείγματα που δεν έκρυβαν πως ένιωθαν ένα κάλεσμα.
Αλλά το κάλεσμα δεν είναι προνόμιο των μεγάλων προσωπικοτήτων. Ανήκει, επίσης και στους μικρούς, μόνο που όσο μικραίνουν οι διαστάσεις, τόσο περισσότερο σκεπάζεται και γίνεται ασυνείδητο. Θάλεγε κανείς πως η φωνή του εσωτερικού δαιμόνιου ξεμακραίνει όλο και πιο πολύ και ακούγεται πιο σπάνια και πιο δυσδιάκριτα. Όσο πιο μικρή είναι η προσωπικότητα, τόσο πιο θαμπή και ασυνείδητη γίνεται η φωνή, ώσπου να συγχωνευτεί με την κοινωνία, αφού παραδώσει τη δική της ολότητα και διαλυθεί μέσα στη μάζα. Τη θέση της εσωτερικής φωνής την παίρνει η φωνή της κοινωνικής ομάδας και οι συμβατικότητές της και τη θέση του καλέσματος, οι συλλογικές ανάγκες.
Αρκετοί, όμως, ακόμα και σ'αυτή τη μη-συνειδητή κοινωνική κατάσταση, ακούν την ατομική φωνή, οπότε αμέσως ξεχωρίζουν από τους άλλους και νιώθουν ότι αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα που οι άλλοι δεν το υποπτεύονται καν. Γενικά, είναι αδύνατο να εξηγήσει κανείς στους συνανθρώπους του αυτό που του συμβαίνει, γιατί η κατανόηση εμποδίζεται από τις πιο έντονες προκαταλήψεις. «Είμαι ακριβώς όπως οι άλλοι», «Δεν υπάρχουν τέτοια πράγματα». Ή, αν υπάρχουν, τότε, φυσικά, είναι «νοσηρά» και πρόσθετα, άσκοπα. Είναι «τερατώδες να υποθέτει κανείς ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να έχει σημασία». «Δεν είναι παρά ψυχολογία».
Αυτή η τελευταία αντίρρηση είναι πολύ δημοφιλής σήμερα. Είναι αποτέλεσμα μιας μοναδικής υποτίμησης της ψυχικής ζωής, που οι άνθρωποι φαίνεται πως τη θεωρούν κάτι το προσωπικό, το αυθαίρετο και γι'αυτό απόλυτα μάταιο. Και όλα αυτά σε συνδυασμό με το σύγχρονο ενθουσιασμό για την ψυχολογία. Στο κάτω-κάτω, το ασυνείδητο δεν είναι «παρά φαντασία». «Απλώς το φαντάστηκε» και τα παρόμοια. Οι άνθρωποι θεωρούν τους εαυτούς τους μάγους που μπορούν να πλάσουν την ψυχή τους όπως τη θέλουν. Αρνούνται τα δυσάρεστα, εξωραΐζουν τα ανεπιθύμητα, δικαιολογούν ό,τι προκαλεί ανησυχία, διορθώνουν τα λάθη και στο τέλος φαντάζονται ότι τακτοποίησαν τα πάντα θαυμάσια. Στο μεταξύ, ξεχνούν το βασικό, ότι δηλ. η ψυχική ζωή είναι μόνο στο ελάχιστο ταυτόσημη με το συνειδητό και τα τεχνάσματά του και ότι το μεγαλύτερο μέρος της αποτελείται από μη-συνειδητά γεγονότα, βαρειά και σκληρά σα γρανίτης, αμετακίνητα και απρόσιτα, όμως έτοιμα, όποτε το υπαγορεύσουν άγνωστοι νόμοι, να πέσουν επάνω μας. Οι τεράστιες καταστροφές που μας απειλούν δεν είναι υλικής ή βιολογικής φύσης, αλλά ψυχικά γεγονότα. Μας απειλούν πόλεμοι και επαναστάσεις που δεν είναι άλλο από ψυχικές επιδημίες.
Την κάθε στιγμή, μερικά εκατομμύρια ανθρώπων μπορεί να καταληφθούν από τρέλα και τότε θα ξεσπάσει άλλος ένας παγκόσμιος πόλεμος ή μια καταστρεπτική επανάσταση. Αντί να κινδυνεύουμε από άγρια θηρία, βράχους και πλημμύρες, σήμερα κινδυνεύουμε από τις στοιχειακές δυνάμεις της ίδιας μας της ψυχής. Η ψυχική ζωή είναι μια παγκόσμια δύναμη που είναι πολύ πιο ισχυρή από όλες τις δυνάμεις της γης. Η διαφώτιση, που γύμνωσε τη φύση και τους ανθρώπινους θεσμούς από τους θεούς, παράβλεψε το θεό του φόβου που κατοικεί στην ψυχή. Ο φόβος του Θεού έχει τη θέση του, αν όχι πουθενά αλλού, μπροστά στις κυρίαρχες δυνάμεις της ψυχικής ζωής.
Αλλά όλα αυτά δεν είναι παρά καθαρή αφαίρεση. Όλοι ξέρουν ότι η διανόηση -αυτό το πρόχειρο όργανο- μπορεί να παρουσιάσει τα πράγματα και έτσι και αλλιώς. Η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική όταν αυτό το αντικείμενο, ψυχικό γεγονός, το σκληρό σα γρανίτης και βαρύ σα μολύβι, βρίσκεται αντιμέτωπο με το άτομο σαν εσωτερικό βίωμα και του ψιθυρίζει με φωνή που δεν ακούγεται: «Αυτό πρέπει να γίνει και θα γίνει». Τότε νιώθει πως καλείται, ακριβώς όπως οι κοινωνικές ομάδες όταν γίνεται πόλεμος ή επανάσταση ή κάποια άλλη παραφροσύνη. Δεν είναι τυχαίο που ακριβώς η δική μας εποχή προβάλλει το αίτημα της λυτρωτικής προσωπικότητας, για εκείνον που ξεχωρίζει από την αναπόφευκτη δύναμη της συλλογικότητας, ελευθερώνοντας έτσι τον εαυτό του, τουλάχιστο ψυχικά, και ανάβοντας μια φωτιά ελπίδας που αναγγέλει στους άλλους ότι τουλάχιστον έ ν α ς άνθρωπος κατάφερε να ξεφύγει από τη μοιραία ταύτιση με την ομαδική ψυχή. Το γεγονός είναι ότι η ομάδα, επειδή δεν είναι συνειδητή, δεν έχει ελευθερία εκλογής, γι'αυτό η ψυχική ζωή μέσα της λειτουργεί σαν ανεξέλεγκτος νόμος της φύσης. Μπαίνει σε κίνηση μια πορεία με αιτιοκρατική συνοχή που σταματάει μόνο με την καταστροφή. Ο λαός πάντα επιθυμεί να έχει έναν ήρωα, ένα νικητή των δράκων, όταν νιώθει τον κίνδυνο των ψυχικών δυνάμεων. Αυτό εξηγεί το αίτημα για προσωπικότητα.
Αλλά τι σχέση έχει η ατομική προσωπικότητα με την ανάγκη των πολλών; Πρώτα απ'όλα, αποτελεί μέρος του συνόλου και είναι τόσο ανοιχτή στις επιδράσεις που ενεργούν στο σύνολο όσο και οι άλλοι άνθρωποι. Το μόνο που την ξεχωρίζει από τους άλλους είναι η φωνή που την καλεί μακρυά από την πανίσχυρη και συντριπτική ομαδική ψυχική ζωή που προκαλεί τόσο τη δική του δυστυχία όσο και τη δυστυχία των άλλων. Αν ακούσει τη φωνή, τότε γίνεται διαφορετικός από τους άλλους και απομονώνεται, γιατί αποφασίζει να ακολουθήσει τον εσωτερικό του νόμο. Το «δικό» του νόμο, θα πουν όλοι. Μοναχά αυτός ξέρει καλλίτερα -πρέπει να ξέρει καλλίτερα. Είναι ο νόμος, τ ο κάλεσμα και είναι τόσο λίγο «δικό» του όσο και το λεοντάρι που τον κατασπαράζει, παρόλο που είναι αυτό το ιδιαίτερο λεοντάρι που τον σκοτώνει κι όχι κανένα άλλο. Μόνο μ'αυτή την έννοια μπορεί να μιλήσει για το κάλεσμά τ ο υ, για το νόμο τ ο υ.
Και μόνο με την απόφαση να δώσει προτεραιότητα στο δικό του δρόμο, πάνω και πέρα απ'όλους τους άλλους δρόμους, ήδη εκπληρώνει ένα μεγάλο μέρος του λυτρωτικού του καλέσματος. Ακυρώνει το κύρος όλων των άλλων δρόμων. Τοποθετεί το δικό τ ο υ νόμο πάνω απ'όλες τις συμβατικότητες κι έτσι παραμερίζει, στη δική του περίπτωση, όλα όσα, όχι μόνο δεν απότρεψαν το μεγάλο κίνδυνο αλλά που στην πραγματικότητα τον προκάλεσαν! Γιατί οι συμβατικότητες δεν είναι παρά άψυχοι μηχανισμοί που απλώς συλλαμβάνουν τη ρουτίνα της ζωής. Η δημιουργική ζωή βρίσκεται πάντα στους αντίποδες της συμβατικότητας. Αυτό εξηγεί γιατί, όταν επικρατήσει η ρουτίνα της ζωής, με τη μορφή της παραδοσιακής συμβατικότητας, π ά ν τ α ακολουθεί μια καταστρεπτική έκρηξη των δημιουργικών δυνάμεων. Μια τέτοια έκρηξη, όμως, είναι καταστρεπτική μόνο όταν αποτελεί ο μ α δ ι κ ό φ α ι ν ό μ ε ν ο και ποτέ στο άτομο που συνειδητά υποτάσσεται σ'αυτές τις ανώτερες δυνάμεις και τοποθετεί τις ικανότητές του στην υπηρεσία τους. Ο μηχανισμός της συμβατικότητας κρατάει τους ανθρώπους σε κατάσταση α σ υ ν ε ι δ η τ ό τ η τ α ς και τότε, σαν άγρια θηρία, τρέχουν προς τις συνηθισμένες τους διεξόδους χωρίς την ανάγκη της συνειδητής εκλογής.
Αυτή η επίδραση ακόμα και των καλλίτερων συμβατικοτήτων είναι αναπόδραστη και ταυτόχρονα ένας τρομερός κίνδυνος. Γιατί όταν δημιουργούνται νέες καταστάσεις, απρόβλεπτες από τις παλιές συμβατικότητες, τότε, το ανθρώπινο ον που η ρουτίνα το είχε κρατήσει σε κατάσταση ασυνειδητότητας, γεμίζει από πανικό, ακριβώς σαν ένα ζώο, και με αποτελέσματα το ίδιο απρόβλεπτα.
Η προσωπικότητα, όμως δεν επιτρέπει στον εαυτό της να καταληφτεί από τον πανικό εκείνων που μόλις αφυπνίζονται, γιατί ήδη έχει γνωρίσει τι θα πει τρόμος. Στέκεται στο ύψος των μεταβαλλόμενων συνθηκών που φέρνει ο χρόνος και, χωρίς να το ξέρει ούτε να το επιθυμεί, είναι η γ έ τ η ς.
Βέβαια, όλα τα ανθρώπινα όντα μοιάζουν αναμεταξύ τους, γιατί διαφορετικά δε θα έπεφταν θύματα στην ίδια παραίσθηση. Και τα θεμέλια της ψυχής που επάνω τους στηρίζεται το ανθρώπινο συνειδητό, είναι παγκόσμια τα ίδια. Διαφορετικά, οι άνθρωποι δε θα μπορούσαν να συνεννοηθούν. Μ'αυτή την έννοια, η προσωπικότητα, με την παράξενη ψυχική δομή της, δεν είναι κάτι το απόλυτα μοναδικό και ανεπανάληπτο. Η μοναδικότητα ισχύει μοναχά για την α τ ο μ ι κ ό τ η τ α της προσωπικότητας, όπως και για κάθε ατομικότητα. Η απόκτηση της προσωπικότητας δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των μεγαλοφυών. Για την ακρίβεια, μάλιστα, μπορεί να είναι κανείς μεγαλοφυής και να μην έχει προσωπικότητα. Αφού κάθε άτομο έχει μέσα του το δικό του έμφυτο νόμο ζωής, είναι θεωρητικά δυνατό για κάθε άνθρωπο να ακολουθήσει αυτό το νόμο, πάνω απ'όλους τους άλλους νόμους κι έτσι να γίνει προσωπικότητα -δηλ. να πετύχει την πληρότητά του. Αλλά επειδή η ζωή υπάρχει μόνο με τη μορφή ζωντανών μονάδων, δηλ. ατόμων, ο νόμος της ζωής, σε τελευταία ανάλυση, πάντα κλίνει προς μ ι α ζ ω ή β ι ω μ έ ν η α τ ο μ ι κ ά. Μολονότι, στο βάθος, δεν μπορεί κανείς να συλλάβει την αντικειμενική ψυχή διαφορετικά, παρά μόνο σαν μια πραγματικότητα που είναι παγκόσμια και ομοιόμορφη και μολονότι αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι μοιράζονται τις ίδιες πρωταρχικές ψυχικές συνθήκες, όμως η αντικειμενική ψυχή πρέπει να ατομικοποιηθεί αμέσως μόλις εκδηλωθεί, γιατί δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να εκφραστεί, παρά μόνο μέσα από το άτομο. Η μόνη εξαίρεση σ'αυτόν τον κανόνα είναι όταν περνάει μέσα από την ομάδα. Αλλά σ'αυτήν την περίπτωση οδηγεί, σύμφωνα με φυσικούς νόμους, στην καταστροφή και για το μοναδικό λόγο ότι ενεργεί μέσα από ασυνείδητα κανάλια και δεν αφομοιώνεται από κανένα συνειδητό, ώστε να πάρει τη θέση της ανάμεσα στις άλλες συνθήκες της ζωής.
Εκείνος μόνο γίνεται προσωπικότητα που είναι ικανός να συγκατατεθεί σ υ ν ε ι δ η τ ά στη δύναμη του καλέσματος που ορθώνεται μέσα του. Αυτός που υποκύπτει σ'αυτό γίνεται θέμα της τυφλής ροής των γεγονότων και καταστρέφεται. Το μεγαλείο και η λυτρωτική επίδραση κάθε γνήσιας προσωπικότητας οφείλεται στο ότι υποτάσσεται, με τη δική της ελεύθερη εκλογή, στο κάλεσμά της και στο ότι μεταφράζει συνειδητά, στην ατομική της πραγματικότητα, αυτό που δε θα οδηγούσε παρά σε καταστροφή αν ειχε εκφραστεί μη-συνειδητά μέσα από την ομάδα.
Ένα από τα πιο λαμπρά παραδείγματα της ζωής και του νοήματος της προσωπικότητας που μας διαφύλαξε η ιστορία, είναι η ζωή του Χριστού. Στο Χριστιανισμό, που ήταν η μόνη θρησκεία που διώχτηκε πραγματικά από τους Ρωμαίους, εμφανίστηκε μια άμεση αντίθεση στην Καισαρική παραφροσύνη της Ρώμης, ένα γνώρισμα που δε χαρακτήριζε μονάχα τον αυτοκράτορα, αλλά επίσης κάθε Ρωμαίο: civis Romanus sum. Η αντίθεση αυτή γινόταν φανερή κάθε φορά που συγκρούονταν ο Καίσαρας και ο Χριστιανισμός. Αλλά, όμως, ξέρουμε από τις νύξεις των Ευαγγελιστών για την ψυχική εξέλιξη της προσωπικότητας του Χριστού, ότι αυτή η αντίθεση έπαιξε επίσης αποφασιστικό ρόλο στην ψυχή του ίδιου του ιδρυτή της Χριστιανικής εκκλησίας. Η ιστορία του πειρασμού μας δείχνει καθαρά με τι είδους ψυχική δύναμη είχε συγκρουστεί ο Ιησούς. Εκείνο που τον πείραξε σοβαρά στην έρημο, ήταν ο δαίμονας της κυριαρχίας, που επικρατούσε στο σύγχρονο νου. Αυτός ο δαίμονας ήταν η αντικειμενική ψυχή που κρατούσε όλους τους Ρωμαίους δέσμιους. Γι'αυτό υποσχέθηκε επίσης και στον Ιησού όλα τα βασίλεια της ζωής, σαν να ήθελε να τον κάνει Καίσαρα.
Ακολουθώντας την εσωτερική φωνή, το κάλεσμά του, ο Ιησούς αφέθηκε ελεύθερα στην επίθεση της αυταπάτης του ιμπεριαλισμού που κυριαρχούσε τους πάντες, κατακτητές και κατακτημένους. Έτσι, αναγνώρισε τη φύση της αντικειμενικής ψυχής, που είχε βυθίσει ολόκληρο τον κόσμο σε δυστυχία και είχε προκαλέσει έναν πόθο για σωτηρία. Αυτός ο πόθος για σωτηρία είχε βρει έκφραση ακόμα και στους ειδωλολάτρες ποιητές. Ο Ιησούς δεν καταπίεση αυτή την ψυχική επιδρομή, αλλά συνειδητά την άφησε να ενεργήσει επάνω του. Και έτσι, ο κοσμοκατακτητής καισαρισμός μεταβλήθηκε σε πνευματική βασιλεία και η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία έγινε ένα παγκόσμιο κι όχι εγκόσμιο βασίλειο του Θεού. Ενώ ο Εβραϊκός λαός, σα σύνολο, περίμενε έναν ήρωα που να δράσει ιμπεριαλιστικά και πολιτικά, ο Ιησούς εκπλήρωσε το μεσσιανικό κάλεσμα λιγότερο για το λαό του και περισσότερο για το ρωμαϊκό κόσμο και έδειξε στην ανθρωπότητα την παλιά αλήθεια ότι, όπου βασιλεύει η βία, δεν υπάρχει αγάπη και όπου κυβερνάει η αγάπη, η βία δεν έχει θέση. Η θρησκεία της αγάπης ήταν ακριβώς το ψυχολογικό αντίθετο της ρωμαϊκής μονομανίας με την κυριαρχία.
Το παράδειγμα του Χριστιανισμού ίσως να μπορεί να δείξει καλλίτερα τις αφηρημένες συζητήσεις που παρουσίασα παραπάνω. Αυτή η φαινομενικά μοναδική ζωή, έγινε ένα ιερό σύμβολο γιατί είναι το πρωτότυπο της μόνης ζωής που έχει νόημα, δηλ. μια ζωής που αγωνίζεται για την ατομική πραγματοποίηση του δικού της ιδιαίτερου νόμου. Αυτή η πραγματοποίηση είναι απόλυτη. Μ'αυτή την έννοια, μπορεί κανείς να αναφωνήσει μαζί με τον Τερτυλλιανό: Η ψυχή είναι από τη φύση της Χριστιανική!
Η θεοποίηση του Χριστού, όπως και του Βούδα, δεν είναι εκπληκτική αλλά δείχνει εντυπωσιακά την τεράστια αξία που η ανθρωπότητα αποδίδει σ'αυτούς τους ήρωες και έτσι επίσης στο ιδεώδες της ανάπτυξης της προσωπικότητας. Παρόλο που, για την ώρα, όλα δείχνουν ότι η τυφλή και καταστρεπτική επικράτηση των συλλογικών, άλογων δυνάμεων θα απωθήσουν το ιδεώδες της προσωπικότητας στο βάθος, όμως αυτό δεν είναι παρά μια περαστική επανάσταση ενάντια στην κυριαρχία του παρελθόντος. Όταν, έστω και μια φορά, η παράδοση χτυπηθεί αρκετά από τις επαναστατικές, ανιστορικές και γι'αυτό απαίδευτες τάσεις της νέας γενιάς, τότε ο κόσμος θα αρχίσει ξανά να ψάχνει για ήρωες και θα τους βρει. Ακόμα και ο Μπολσεβικισμός, που δεν έχει το όμοιό του σε ριζοσπαστισμό, βαλσάμωσε τον Λένιν και ανακήρυξε σωτήρα τον Καρλ Μαρξ. Το ιδεώδες της προσωπικότητας είναι μια ακατάλυτη ανάγκη της ανθρώπινης ψυχής και όσο πιο ακατάλληλο είναι, τόσο πιο φανατικά το υπερασπίζεται. Ακόμα και η λατρεία του Καίσαρα ήταν μια παρανοημένη λατρεία της προσωπικότητα και ο σύγχρονος Προτεσταντισμός, που η κριτική του θεολογία έφερε τη θειότητα του Χριστού στο σημείο μηδέν, βρήκε το τελευταίο της καταφύγιο στην προσωπικότητα του Χριστού.
Ναι, αυτό που λέμε προσωπικότητα είναι ένα μεγάλο και μυστηριώδες θέμα. Ό,τι και να πει κανείς γι'αυτό είναι ανεπαρκές και μη ικανοποιητικό και πάντα υπάρχει ο κίνδυνος ότι η συζήτηση θα καταλήξει σε κενή κουβέντα. Αυτή καθαυτή η έννοια της προσωπικότητας είναι τόσο αόριστη και τόσο άσχημα καθορισμένη στην κοινή χρήση που σπάνια δύο άνθρωποι την καταλαβαίνουν με τον ίδιο τρόπο. Μολονότι εδώ προτείνω μιαν ορισμένη έννοια της, δε νομίζω πως έτσι είπα την τελευταία λέξη. Θεωρώ όλα όσα είπα εδώ, σαν μια απλή προσπάθεια να προσεγγίσω το πρόβλημα της προσωπικότητας, χωρίς να ισχυρίζομαι ότι το έλυσα. Θάλεγα καλλίτερα ότι θεωρώ την προσπάθειά μου σαν μια προσπάθεια να περιγράψω το ψυχολογικό πρόβλημα της προσωπικότητας.
Όλες οι μικροθεραπείες και τα φάρμακα της ψυχολογίας δεν πιάνουν εδώ, όπως δεν πιάνουν ούτε στο μεγαλοφυή ή στο δημιουργικό ανθρώπινο ον. Η αναγωγή στην προγονική κληρονομικότητα και στο περιβάλλον, δεν ικανοποιεί απόλυτα. Η αναγωγή στην παιδική ηλικία, που είναι τόσο της μόδας σήμερα, καταλήγεο -για να εκφραστώ ήπια- σε μυθοπλασία. Η εξήγηση με βάση την ανάγκη -«δεν είχε χρήματα, ήταν άρρωστος» και τα παρόμοια- είναι εξωτερική. Κάτι παράλογο, που δεν μπορεί να λογικοποιηθεί πρέπει πάντα να παρεμβαίνει, κάτι σαν από μηχανής Θεός. Το πρόβλημα, λοιπόν, μοιάζει να εκτείνεται σ'έναν υπερφυσικό τομέα που ήταν ανέκαθεν γνωστός με ένα από τα ονόματα του Θεού.
Όπως βλέπετε, έπρεπε να αναφερθω επίσης στην εσωτερική φωνή, στο κάλεσμα και να το καθορίσω σαν ισχυρό αντικειμενικό ψυχικό στοιχείο, για να χαρακτηρίσω τον τρόπο που ενεργεί μέσα στην προσωπικότητα που αναπτύσσεται και εμφανίζεται υποκειμενικά σε κάθε ορισμένη περίπτωση.Ο Μεφιστοφελής, στο Φάουστ, δεν προσωποποιείται απλώς γιατί αυτό προκαλεί μια καλλίτερη δραματική ή θεατρική εντύπωση. Οι πρώτες λέξεις της αφιέρωσης «Ήρθατε κοντά μου αιωρούμενες μορφές», περιέχουν πολλά περισσότερα από απλή αισθητική. Όπως η υλοποίηση του διαβόλου, αποτελεί μιαν ομολογία της αντικειμενικότητας της ψυχικής πείρας, μια ψιθυριστή εξομολόγηση ότι έτσι έγινε σ τ ο κ ά τ ω - κ ά τ ω, όχι από υποκειμενικούς πόθους, φόβους ή κρίσεις, αλλά από μόνο του. Σίγουρα, μονάχα το μυαλό ενός ηλίθιου θα πήγαινε στα φαντάσματα κι όμως κάτι που μοιάζει με ηλίθιο φαίνεται πως κρύβεται κάτω από την επιφάνει της λογικής, ξυπνητής συνειδητότητας.
Και έτσι έχουμε την αιώνια αμφιβολία αν αυτό που μοιάζει με αντικειμενική ψυχή είναι πραγματικά αντικειμενικό ή μοναχά φαντασία. Οπότε, αμέσως-αμέσως, δημιουργείται το ερώτημα: Φαντάστηκα σκόπιμα αυτό κι αυτό το πράγμα ή αυτό λειτούργησε αυτόνομα μέσα μου; Το πρόβλημα μοιάζει με το πρόβλημα του νευρωτικού που πάσχει από φανταστικό καρκίνο. Ξέρει, και του τόχουν πει χιλιάδες φορές, ότι είναι θέμα φαντασίας, οπότε με ρωτά συνοφρυωμένος: «Ναι, αλλά τότε πώς φαντάζομαι κάτι τέτοιο; Φυσικά, δε θέλω να το φαντάζομαι». Η απάντηση είναι ότι η ιδέα του καρκίνου λειτούργησε αυτόνομα μέσα του χωρίς αυτός να το πάρει είδηση και χωρίς την έγκρισή του. Η βάση αυτού του γεγονότος βρίσκεται ότι στο συνειδητό του δημιουργείται ένας ψυχικός όγκος χωρίς αυτός να μπορεί να τον συνειδητοποιήσει. Μπροστά σ'αυτή την εσωτερική δραστηριότητα, τον πιάνει φόβος. Αλλά επειδή δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία ότι μέσα στην ψυχή του δεν μπορεί να υπάρχει κάτι που να μην το γνωρίζει, είναι αναγκασμένος να αποδώσει αυτό το φόβο σ'έναν σωματικό καρκίνο, που ξέρει ότι δεν υπάρχει. Και αν, παρόλα αυτά, ο φόβος του συνεχίζεται, εκατό γιατροί θα τον βεβαιώσουν ότι ο φόβος του είναι αστήριχτος. Έτσι, η νεύρωση αποτελεί μια προστασία ενάντια στην αντικειμενική, εσωτερική δραστηριότητα της ψυχής. Ή, καλλίτερα, είναι μια προσπάθεια, λίγο ακριβοπληρωμένη, για να ξεφύγει από την εσωτερική ψυχή και από το κάλεσμά της. Γιατί αυτός ο όγκος είναι η αντικειμενική δραστηριότητα της ψυχής, ανεξάρτητα από τα καπρίτσια του συνειδητού, που θέλει να μιλήσει στο συνειδητό με την εσωτερική φωνή κι έτσι να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ολοκλήρωσή του. Πίσω από τη διαστρέβλωση της νεύρωσης υπάρχει κρυμμένο κάλεσμα, προορισμός, η ανάπτυξη της προσωπικότητας, η πλήρης πραγματοποίηση της θέλησης της ζωής που γεννιέται με το άτομο. Ο άνθρωπος χωρίς amor fati είναι ο νευρωτικός. Ξοδεύεται και δεν μπορεί να πει, μαζί με το Νίτσε: «Ο άνθρωπος ποτέ δεν ανεβαίνει ψηλότερα παρά μοναχά όταν δεν ξέρει πού θα τον οδηγήσει η μοίρα του».
Όσο ο άνθρωπος προδίδει τον ίδιο του το νόμο και δε γίνεται προσωπικότητα, έχει χάσει το νόημα της ζωής του. Ευτυχώς, μέσα στην καλοσύνη και την υπομονή της, η Φύση ποτέ δεν έβαλε στο στόμα των περισσότερων ανθρώπων το μοιραίο ερώτημα για το νόημα της ζωής τους. Και όταν κανείς δε ρωτάει, κανείς δεν είναι ανάγκη να απαντήσει.
Γι'αυτό, δίκιο έχει ο νευρωτικός να φοβάται τον καρκίνο. Δεν είναι φαντασία, αλλά η έκφραση ενός ψυχικού γεγονότος που υπάρχει στο χώρο τον έξω από το συνειδητό, απρόσιτο στη θέληση και στην κατανόηση. Αν πήγαινε μόνος του στην ερημιά και μέσα στη μόνωσή του άκουγε τον εσωτερικό του κόσμο, ίσως να άκουγε τι θα του έλεγε η εσωτερική φωνή. Αλλά, κατά κανόνα, το κακά εκπαιδευμένο, πολιτισμένο ανθρώπινο ον, είναι ολότελα ανίκανο να διακρίνει τη φωνή που δεν αναφέρεται σε καμιά από τις δοξασίες που επικρατούν. Οι πρωτόγονοι έχουν πολύ περισσότερο αυτή την ικανότητα. Τουλάχιστον οι γιατροί τους είναι ικανοί -και μάλιστα επαγγελματικά κατάλληλοι- να συνομιλούν με πνεύματα, με δέντρα και με ζώα, που σημαίνει ότι η αντικειμενική ψυχή, το ψυχικό μη-εγώ τους, εμφανίζεται με αυτές τις μορφές.
Επειδή η νεύρωση είναι μια διαταραχή της ανάπτυξης της προσωπικότητας, εμείς οι γιατροί της ψυχής είμαστε υποχρεωμένοι από επαγγελματική ανάγκη, να ασχοληθούμε με το πρόβλημα της προσωπικότητας και της εσωτερικής φωνής, όσο απόμακρη κι αν είναι. Στην πρακτική ψυχοθεραπεία, αυτά τα ψυχικά γεγονότα που, κατά τα άλλα, είναι τόσο αόριστα και που τόσο συχνά εκφυλίζονται σε κενές φράσεις, αναδύονται από τη σκοτεινιά τους και έρχονται πιο κοντά στη συνειδητή όραση. Πολύ σπάνια, όμως, αυτό γίνεται αυθόρμητα, όπως στους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Κατά κανόνα, οι ψυχικές συνθήκες που προκαλούν τη διαταραχή πρέπει, με προσπάθεια, να γίνουν συνειδητές. Όμως, τα περιεχόμενα που έρχονται στο φως αντιστοιχούν αυστηρά στην «εσωτερική φωνή» και έχουν τη σημασία μιας μοιραίας κλήσης. Όταν το συνειδητό δεχτεί αυτή την κλήση και την αφομοιώσει, το αποτέλεσμα είναι η ανάπτυξη της προσωπικότητας.
Ακριβώς όπως η μεγάλη προσωπικότητα δρα μέσα στην κοινωνία για να ανακουφίσει, να λυτρώσει, να μεταμορφώσει και να θεραπεύσει, έτσι και η γέννηση της προσωπικότητας επιδρά εποικοδομητικά στο άτομο. Μοιάζει με ποτάμι που, ενώ πριν κατάληγε σε τέλμα, βρίσκει ξαφνικά την κανονική του κοίτη, ή με ένα βλαστάρι που, όταν μετακινηθεί η πέτρα που βρίσκεται επάνω του, συνεχίζει την ανάπτυξή του.
Η εσωτερική φωνή είναι η φωνή μιας πληρέστερης ζωής, μιας ευρύτερης και πιο περιεκτικής συνείδησης. Γι'αυτό, στη μυθολογία, η γέννηση του ήρωα ή η συμβολική αναγέννηση, συμπίπτει με την ανατολή του ήλιου. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι συνώνυμη με μιαν αύξηση της συνειδητότητας. Για τον ίδιο λόγο οι περισσότεροι ήρωες έχουν ηλιακά χαρακτηριστικά και η στιγμή που γεννιέται η μεγάλη τους προσωπικότητα ονομάζεται φώτιση.
Ο φόβος που νιώθει η πλειονότητα των φυσικών ανθρώπων για την εσωτερική φωνή δεν είναι τόσο παιδαριώδης όσο θα νόμιζε κανείς. Τα περιεχόμενα που αντιμετωπίζει μια περιορισμένη συνειδητότητα δεν είναι καθόλου ακίνδυνα, όπως δείχνει το κλασικό παράδειγμα της ζωής του Χριστού ή η παρόμοια μοίρα του Μαρά στο θρύλο του Βούδα. Αυτό που η εσωτερική φωνή φέρνει κοντά μας δεν είναι, γενικά, κάτι καλό, αλλά κακό. Αυτό είναι φυσικό, γιατί, κατά κανόνα, έχουμε περισσότερη συνείδηση των αρετών μας παρά των ελαττωμάτων μας και επίσης γιατί υποφέρουμε λιγότερο από το καλό παρά από το κακό.
Όπως εξήγησα παραπάνω, η εσωτερική φωνή φέρνει στο συνειδητό τις ελλείψεις του συνόλου -είτε του έθνους μας είτε της ανθρωπότητας. Αλλά παρουσιάζει αυτό το κακό με ατομική μορφή και γι'αυτό στην αρχή, νομίζει κανίς ότι αυτό το κακό ανήκει στον ατομικό χαρακτήρα. Η εσωτερική φωνή φέρνει στο συνειδητό αυτό που είναι κακό με πολύ πειστικό τρόπο έτσι που ν'αναγκαστούμε να υποκύψουμε σ'αυτό. Αν δεν υποκύψουμε, έστω λίγο, τότε αυτό το φαινομενικό κακό δεν εισχωρεί μέσα μας και γι'αυτό δεν είναι δυνατό να ανανεωθούμε και να θεραπευτούμε. (Ονομάζω «φαινομενικό» το κακό της εσωτερικής φωνής και αυτό φαίνεται πολύ αισιόδοξο). Αν το «εγώ» υποκύψει ολοκληρωτικά στην εσωτερική φωνή, τότε τα περιεχόμενα του ενεργούν σα δαίμονες και οδηγούν στην καταστροφή. Αλλά αν το «εγώ» υποκύψει λίγο και αν αντισταθεί στην πλήρη υποταγή, τότε μπορεί να αφοιμοιώσει τη φωνή, οπότε το κακό είναι φαινομενικά κακό, ενώ στην πραγματικότητα φέρνει θεραπεία και φώτιση. Ο χαρακτήρας της εσωτερικής φωνής είναι «Εωσφορικός», με την απόλυτη έννοια της λέξης, και γι'αυτό αναγκάζει τον άνθρωπο να πάρει ηθικές αποφάσεις που, χωρίς αυτές, δεν θα μπορούσε ποτέ να αποκτήσει συνειδητότητα και να γίνει προσωπικότητα. Με τον πιο ανεξήγητο τρόπο ανακατεύονται, στην εσωτερική φωνή, το κατώτερο και το ανώτερο, το καλλίτερο και το χειρότερο, το πιο αληθινό και το πιο ψεύτικο, πράγμα που δημιουργεί μια άβυσσο σύγγχυσης, αυταπάτης και απόγνωσης.
Είναι, φυσικά, γελοίο να κατηγορήσει κανείς σαν κακή τη φωνή της φύσης, που περιέχει κάθε τι το καλό και κάθε τι το καταστρεπτικό. Αν μας φαίνεται βασικά κακή, αυτό οφείλεται, κατά βάθος, στην παλιά αλήθεια ότι το καλό είναι πάντα ο εχθρός του καλλίτερου. Θάμαστε ανόητοι αν δεν κρατιόμαστε από το καθιερωμένο καλό όσο περισσότερο μπορούμε. Αλλά όπως λέει ο Φάουστ:
Όταν πετύχουμε το καλό που μας προσφέρει ο κόσμος
Ονομάζουμε ψέμμα το καλλίτερο!
Δυστυχώς, κάτι καλό δεν είναι αιώνια καλό, διαφορετικά δε θα υπήρχε τίποτα καλλίτερο. Αν θέλουμε να πετύχουμε το καλλίτερο, τότε θα πρέπει να παραμερίσουμε το καλό. Γι'αυτό ο Μάιστερ Έκχαρτ είπε: «Ο Θεός δεν είναι καλός, διαφορετικά θα μπορούσε να είναι καλλίτερος».
Υπάρχουν περίοδοι στην ιστορία του κόσμου (η δική μας ίσως να είναι μία από αυτές) που κάτι καλό πρέπει να παραμεριστεί. Γι'αυτό, εκείνο που προορίζεται να είναι το καλλίτερο, στην αρχή φαίνεται σαν κάτι κακό. Αυτή η τελευταία φράση δείχνει πόσο επικίνδυνο είναι να θίγει κανείς τέτοια προβλήματα, γιατί τότε το κακό θα μπορούσε να κερδίσει έδαφος με την εξήγηση ότι είναι το μελλοντικό καλλίτερο! Τα προβλήματα της εσωτερικής ζωής είναι γεμάτα από κρυφές παγίδες. Είναι μια πολύ επικίνδυνη και ολισθηρή περιοχή, τόσο επικίνδυνη και παραπλανητική όσο και η ίδια η ζωή όταν αποκρούει τη βοήθεια των χειρολαβών. Αλλά όποιος δεν είναι ικανός να χάσει τη ζωή του, ποτέ δε θα τη βρει. Η γέννηση του ήρωα και της ηρωικής ζωής πάντα απειλούνται από κίνδυνο. Ένα γνωστό παράδειγμα είναι τα φίδια της Ήρας που απείλησαν το βρέφος Ηρακλή. Άλλο παράδειγμα είναι ο Πύθωνας που πήγε να καταστρέψει το θεό του φωτός, Απόλλωνα, στη γέννησή του. Και ένα τρίτο παράδειγμα, η σφαγή των νηπίων στη Βηθλεέμ. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι ένα στοίχημα και είναι τραγικό που ο δαίμονας της εσωτερικής φωνής συνεπάγεται ταυτόχρονα μεγάλο κίνδυνο και μεγάλη βοήθεια. Είναι τραγικό, αλλά λογικό.
Πρέπει, λοιπόν, να νιώθουμε ευγνωμοσύνη για την ανθρωπότητα, για όλους τους καλοπροαίρετους ποιμένες του ποίμνιου και για όλους τους ανήσυχους πατέρες των χιλιάδων παιδιών, όταν ορθώνουν προστατευτικά τείχη, προβάλλουν ισχυρές εικόνες και συνιστούν βατούς δρόμους που παρακάμπτουν την άβυσσο;
Σε τελευταία ανάλυση; ο ήρωας, ο ηγέτης και ο σωτήρας είναι, επίσης, εκείνος που ανακαλύπτει ένα νέο δρόμο που οδηγεί σε μεγαλύτερη βεβαιότητα. Θα μπορούσαν όλα να μείνουν έτσι όπως είναι, αν αυτός ο νέος δρόμος δεν απαιτούσε να τον ανακαλύψουμε και αν δεν έστελνε στην ανθρωπότητα όλες τις πληγές της Αιγύπτου ώσπου να τον ανακαλύψουμε. Ο δρόμος που δεν έχουμε ανακαλύψει μέσα μας είναι ένα ζωντανό κομμάτι της ψυχής. Η κλασική Κινέζικη φιλοσοφία τον ονομάζει «Ταο» και τον παρομοιάζει με ένα ποτάμι που κυλάει ανεμπόδιστα προς το τέρμα του. Κυλάω μαζί με το Ταο σημαίνει πληρότητα, ολότητα, εκπληρωμένο προορισμό, την αρχή και το τέλος και πλήρη πραγματοποίηση του νοήματος της ύπαρξης που υπάρχει μέσα στο κάθε τι. Ταο θα πει προσωπικότητα.
Καρλ Γιουνγκ, τελευταίο κεφάλαιο από το
"Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας", 1954
μτφρ Σοφίας Αντζάκα, 1972
