Η «Εμμονή της μνήμης (Persistence of memory)» ή «τα Εύκαμπτα ρολόγια» του Σαλβαδόρ Νταλί είναι ίσως το πιο διαδεδομένο έργο του, για πολλούς το καλύτερο έργο που δημιούργησε στα πλαίσια του σουρεαλισμού. Ο αστικός μύθος θέλει τον Νταλί να ταξιδεύει με προορισμό την Αμερική με 5οο δολάρια στη τσέπη δανεισμένα από τον Πικάσο και τον πίνακα ανά χείρας καταφέρνοντας τελικά να κερδίσει την αμερικανική κοινωνία και τον κόσμο της τέχνης με αποτέλεσμα το έργο του να κρεμαστεί στο MoMA μετά από την αγορά του πίνακα από κάποιον άγνωστο και τελικώς τη δωρεά του στο μουσείο.
Ο πίνακας είναι ελαιογραφία δημιουργημένη το 1931, παρά τη μεγάλη του λεπτομέρεια έχει πραγματικά μικρές διαστάσεις, μόλις 24 εκ. x 33 εκατοστά. Τα ρολόγια που βρίσκονται στον πίνακα αλλά και η αναφορά της μνήμης στο τίτλο του έργου μας καθιστούν αντιληπτό ότι οι ερμηνείες θα γυρίζουν γύρω από το θέμα του χρόνου. Ο ίδιος ο Νταλί για τον χρόνο είχε δηλώσει «ο χρόνος είναι η κατεξοχήν παραληρηματική και σουρεαλιστική διάσταση» ενώ όταν ρωτήθηκε από που εμπνεύστηκε τα «εύκαμπτα ρολόγια» απάντησε ότι η ιδέα του ήρθε από το θέαμα ενός γαλλικού τυριού να λιώνει κάτω από τον ζεστό ήλιο.
Το τοπίο αν και πλήρως εναρμονισμένο με τη θεματολογία και με τα υπόλοιπα σουρεαλιστικά στοιχεία δεν ανήκει στη σφαίρα του φανταστικού αλλά είναι μία πραγματική έρημος κοντά στην Καταλονία της Ισπανίας.
Ας παρατηρήσουμε τώρα προσεκτικά τον πίνακα ενώ καταγράφουμε το τι βλέπουμε..
Στο βάθος, ο ορίζοντας ξεκινά με το χρώμα του μπλε ενώ κατεβαίνοντας γίνεται πιο ανοιχτό για να κλείσει με χρώμα κίτρινο. Από κάτω βλέπουμε μία απλωμένη μάζα νερού, δίπλα υπάρχουν βουνά τα οποία έχουν δημιουργηθεί με τέτοιο τρόπο προσθέτοντας έτσι ρεαλιστικότητα στο έργο. Στο χώρο κάτω από το βουνό υπάρχει ένα μικρό βότσαλο, αντικείμενο που βλέπουμε κι αλλού στον πίνακα, συγκεκριμένα στα αριστερά υπάρχει μία λεία υπερυψωμένη ορθογώνια επιφάνεια με αίσθηση αντικατοπτρισμού βασισμένη σε μία ξύλινη στέρεα βάση, εκεί δίπλα από αυτή την επιφάνεια παρατηρούμε κι ένα δεύτερο βότσαλο.
Στο προσκήνιο υπάρχει το βασικό επαναλαμβανόμενο μοτίβου του πίνακα· τα ρολόγια. Τέσσερα ρολόγια, τα τρία από αυτά βιώνουν μία παραμόρφωση αφού δεν είναι στέρεα αλλά φαίνεται να λιώνουν, συνθήκη που τα κάνει να δίνουν την αίσθηση της ευκαμπτότητας, της λεπτότητας και της κίνησης.
Το ένα ασημένιο ρολόι έχει τοποθετηθεί στο απ’ όσο βλέπουμε νεκρό δέντρο-δεν έχει ρίζες αλλά η βάση του καταλήγει στον καφέ κύβο- σαν κάποιο κομμάτι ύφασμα που κρέμεται από αυτό διπλωμένο στη μέση. Το άλλο, το χρυσό, φαίνεται λίγο, λίγο να φεύγει προς το έδαφος ενώ στο τμήμα το οποίο δεν έχει παραμορφωθεί ακόμα υπάρχει μία μύγα. Το δεύτερο ασημένιο ρολόι με παραμόρφωση ανάλογη των προηγούμενων δύο είναι αραδιασμένο πάνω στη λευκή μορφή στο έδαφος, σα να τη μισοσκεπάζει ή να τη βαραίνει. Υπάρχει ένα ρολόι το οποίο δεν έχει επηρεαστεί από την όποια δύναμη έχουν επηρεαστεί τα άλλα, είναι το κλειστό χάλκινο δίπλα στο χρυσό στο οποίο έχουν μαζευτεί μυρμήγκια. Τα ρολόγια έχουν ζωγραφιστεί με μεγάλη καθαρότητα και σαφήνεια δίνοντας μας τη δυνατότητα να δούμε την ώρα που δείχνουν.
Το ένα ασημένιο ρολόι έχει τοποθετηθεί στο απ’ όσο βλέπουμε νεκρό δέντρο-δεν έχει ρίζες αλλά η βάση του καταλήγει στον καφέ κύβο- σαν κάποιο κομμάτι ύφασμα που κρέμεται από αυτό διπλωμένο στη μέση. Το άλλο, το χρυσό, φαίνεται λίγο, λίγο να φεύγει προς το έδαφος ενώ στο τμήμα το οποίο δεν έχει παραμορφωθεί ακόμα υπάρχει μία μύγα. Το δεύτερο ασημένιο ρολόι με παραμόρφωση ανάλογη των προηγούμενων δύο είναι αραδιασμένο πάνω στη λευκή μορφή στο έδαφος, σα να τη μισοσκεπάζει ή να τη βαραίνει. Υπάρχει ένα ρολόι το οποίο δεν έχει επηρεαστεί από την όποια δύναμη έχουν επηρεαστεί τα άλλα, είναι το κλειστό χάλκινο δίπλα στο χρυσό στο οποίο έχουν μαζευτεί μυρμήγκια. Τα ρολόγια έχουν ζωγραφιστεί με μεγάλη καθαρότητα και σαφήνεια δίνοντας μας τη δυνατότητα να δούμε την ώρα που δείχνουν.
Ακόμα όμως, βλέπουμε στο έδαφος μία λευκή μορφή με μεγάλες βλεφαρίδες ενώ σε μία πιο προσεκτική παρατήρηση θα δούμε το σήμα κατατεθέν του Νταλί, το μουστάκι, να επαναλαμβάνεται πάνω από τις βλεφαρίδες. Ιδιαίτερο είναι το γεγονός ότι κάθε βλεφαρίδα είναι μοναδική και δε μοιάζει με την άλλη, σε αυτή τη μορφή δεν υπάρχουν άλλα ανθρώπινα χαρακτηριστικά παρά ίσως η παρουσία μίας μύτης που δε φαίνεται να ολοκληρώνεται.
Το μεγαλύτερο μέρος του πίνακα περιέχει σχετικά λεπτές γραμμές με εξαίρεση τα βουνά και τις βλεφαρίδες, οι σκιές -βασικό χαρακτηριστικό του πίνακα- προσθέτουν στο αινιγματικό θέμα την αίσθηση μυστηρίου συνθέτοντας αυτή την ατμόσφαιρα παράλληλα με τα άλλα στοιχεία. Υπάρχει ποικιλία σχημάτων και μορφών στο έργο τα οποία προσθέτουν μοναδικότητα και επιβεβαιώνουν το στυλ του Νταλί. Κάποια σχήματα είναι αναγνωρίσιμα και κάποια όχι, όπως η μπλε υπερυψωμένη πλατφόρμα ή ο μεγάλος καφέ κύβος όπου είναι αραδιασμένα τα ρολόγια.Τα χρώματα δεν είναι ιδιαίτερα φωτεινά ή ζωντανά αλλά μάλλον σκοτεινιασμένα, επικρατούν, κυρίως, τα θερμά χρώματα (κίτρινο, καφέ κ.α), χωρίς βέβαια την απουσία των ψυχρών (μπλε, ασημί κ.α), τα οποία εξισορροπούν το αποτέλεσμα.
Μετά την παρουσίαση κάποιων τεχνικών χαρακτηριστικών του πίνακα αλλά και την συνολικότερη παρατήρηση του θα περάσουμε σε μία προσπάθεια ερμηνείας του. Η ψυχολογία βλέπει σ’ αυτόν τον πίνακα θέματα γνωστικής ψυχολογίας αναφορικά με την αδυναμία της μνήμης ενώ ο τίτλος είναι ένα ειρωνικό σχόλιο στο γεγονός ότι η μνήμη χαλάει όσο περνάει ο καιρός.
Τα ρολόγια μπορούν να ερμηνευτούν ως τις αναμνήσεις και τις ανακαλέσεις τους από τους ανθρώπους, δηλαδή την θύμηση του χρόνου που επιζητούμε και νοσταλγούμε.
Το ασημένιο ρολόι συμβολίζει τα περασμένα χρόνια (το ένα από τα δύο βρίσκεται πάνω στη λευκή μορφή -για την οποία υποθέτουμε ότι είναι ο ίδιος ο Νταλί- αλλά δε ξέρουμε αν αποτελεί βάρος ή μία ας πούμε “κουβέρτα” που παρέχει τρόπον τινά ασφάλεια στη μορφή). Με αυτή την ερμηνεία οδηγούμαστε στο συμπέρασμα μέσα από την υπόδειξη των συμβόλων ότι είμαστε δέσμιοι του παρελθόντος μας.
Το χρυσό ρολόι με τη σειρά του είναι στο μεγαλύτερο μέρος του παραμορφωμένο αλλά όχι όλο, αυτό μας δίνει την ώθηση να το ερμηνεύσουμε σαν το σύμβολο των καλύτερων χρόνων της ζωής μας, της “χρυσής περιόδου” την οποία ο Νταλί βλέπει να περνά αλλά ξέρει ότι τη βιώνει κι εκείνη τη στιγμή( μη παραμορφωμένο μέρος) αν αναλογιστούμε ότι τον πίνακα τον δημιούργησε σε ηλικία 27 ετών.
Το τελευταίο ρολόι, το μόνο μη στρεβλωμένο είναι το κλειστό το οποίο πιθανόν να εμπεριέχει αναμνήσεις όπου ο καλλιτέχνης έχει κλείσει εκεί αλλά γνωρίζει την ύπαρξη τους μιας και υπάρχει η ενόχληση (μυρμήγκια) από την άλλη τα μυρμήγκια μπορεί να συμβολίζουν την σταδιακή διάβρωση αυτών των αναμνήσεων αφού βρίσκονται πάνω τους.
Τα μυρμήγκια σαν σύμβολο τα βλέπουμε κι άλλες φορές στον Νταλί σαν σύμβολο φθαρτότητας, είναι το δικό του σύμβολο memento mori, τα μυρμήγκια δηλώνουν την αποσύνθεση και το θάνατο άρα κι εδώ η υπενθύμιση της θνητότητας είναι εμφανής.
Αν, τελικά, υιοθετήσουμε αυτή την προσέγγιση για την ερμηνεία του πίνακα, θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι υποδεικνύει και μιλάει για ένα καθαρά εσωτερικό ρολόι το οποίο σχετικοποιεί την αντίληψη του χρόνου, μέσα σε μία ονειρική συνθήκη. Με αυτή την αλληγορία προσπαθεί να φτάσει ο καλλιτέχνης στην αποκάλυψη της εσωτερικής αλήθειας δια μέσου των καταγεγραμμένων συμβόλων στο συλλογικό ασυνείδητο, ένα πεδίο αγαπημένο στους σουρεαλιστές. Άρα μιλάμε για ένα χρόνο άσχετο και αυθαίρετο σαν έννοια στον κόσμο των ονείρων, όποιος κι αν είναι αυτός…
Το αινιγματικό νόημα του πίνακα είναι μέσα σε άλλα ένα από τα στοιχεία που είναι τόσο διαδεδομένο ως έργο. Βέβαια πέρα από την γοητεία την οποία ασκεί σύμφωνα με εκτίμηση του Μουσείου Σαλβαδόρ Νταλί, ο πίνακας είναι γνωστό ότι προκαλεί φόβο, νευρικότητα, άγχος στους θεατές λόγω του αγνώστου περιβάλλοντος.
Δυστυχώς, όμως, παρά την μεγάλη καλλιτεχνική αξία του συνόλου των έργων ο ζωγράφος -στην Ελλάδα τουλάχιστον- έπαθε ότι και ο Τσαρούχης σύμφωνα με τον Χατζιδάκι. Ο Χατζιδάκις λοιπόν λέει ότι τον Τσαρούχη τον έμαθαν μάλλον σαν μία «περσόνα» μα δεν επικοινώνησαν πραγματικά οι άνθρωποι με την τέχνη του.
Αν ρωτήσει κανείς, κάποιον σχετικά με τον Νταλί θα του αναφέρει ίσως ένα, δύο έργα του αλλά θα επικεντρωθεί στην εκκεντρικότητα του χαρακτήρα του. Εν ολίγοις, θα τον μεταφέρει σαν μία γραφική καρικατούρα μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας. Έτσι, κατ’ εμέ ο κόσμος έμαθε το όνομα Νταλί λόγω της ιδιορρυθμίας του και επικεντρώθηκε σε ένα τρόπο προσέγγισης του χαρακτηριζόμενο από τον ακραίο βιογραφισμό με αποτέλεσμα την υπονόμευση της αυτοτέλειας των έργων του. Πηγή
*****
«Η Εμμονή της Μνήμης» Σαλβαδόρ Νταλί
Έτος δημιουργίας: 1931
Ύψος: 24 εκ. Πλάτος: 33 εκ.
Μουσείο: Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Νέα Υόρκη)
Έτος δημιουργίας: 1931
Ύψος: 24 εκ. Πλάτος: 33 εκ.
Μουσείο: Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Νέα Υόρκη)